Орфогграфик сүзлеккә төзәтмәләр Татарча текстлар

Орфографик Сүзлеккә үзгәрешләр

(Яңача сүзләр)

АҢЛАТМА:

Татар теленең “рәсми” орфографиясендә гарәп-фарсы телләреннән кергән (алынма) сүзләр озак еллар буе шул чит телләрнең кагыйдәләре буенча, татар теленең үз яңгырашын, закон-чалыкларын ботарлап языла килде... Нәтиҗәдә, аннан башка да авыр хәлләрдә торган татар телебез, барсы өстенә, гарип язылышлы һәм әйтелешле булды... Казанда бик рәхәт оялап яту-чы “тел белгечләре”, бары тик үз эчләрендә бикләнеп, вак-төяктә генә казынып, шул ук ва-кытта язма татар теленең иң тупас кимчелекләрен булса да төзәтү буенча кыл да кыймылдатмады...

Хәер, кайбер омтылышлар булмады түгел. 1980нче елларда кемнәрдер анда татар орфо-графиясенә иң элементар үзгәрешләр керткән, һәм үзәк газеталар күпмедер (аз гына) вакыт яңача, дөрес рәвештә яза башлаган иде... Тик моны тиз бетерделәр, юкка чыгардылар...

Түбәндәге “Яңача сүзләр” – әнә шул, көчлек белән бетерелгән чын татарча дөрес орфогра-фияне телебезгә яңадан кайтару омтылышы булып тора... Татарлар, әйдәгез, ТАТАРЧА языйк моннан ары!!.

...Бу бик катлаулы эш түгел, “үзгәрешләр сүзлеген” хәрефләп ятларга да кирәкми, – чөнки халкыбызның көндәлек сөйләшә торган тере татар теле үзе шундый, түбәндәгечә язуны сорап тора!.. Мәгәр, дөрес телне кем дә булса “өстән төшерер” дип көтүдән файда юк... “Астан күтәрсәк” кенә!..

Зөбәер Мифтахов. miftahz@yandex.ru

А

Агза, Агзалык

Аман, Аманат (“әманәт” түгел)

Афарин

Афат

Ахлак, Ахлаклы, Ахлаксыз, Ахлакый

Ашхәнә

Б

Басмахәнә

Баһа, Баһалы, Баһасыз

Бәдәм

Биниһәя

Бәлә, Бәлә-каза, Бәләле, Бәләләү, Бәләче, Бәләчел

Бәлзәм

Бәрәбәр, Бәрәбәренә

Бөтендонъя

В

Вайран

Ватанпәрвәр

Вәгаләйкемәссәләм, Вәссәләм

Вакыф, Вакыфнәмә

Воҗдан, Воҗданлы, Воҗдансыз

Вәсият, Вәсиятнәмә

Г

Галәйһиссәләм

Гыйбәдәт, Гыйбәдәтхәнә

Голәмә

Гыйбәрә

Гыйбәрәт

Гыйдай

Д

Дава, Давалау, Давачы

Давам, Давамчы, Давамлы, Давамчан

Дарман

Дармана (әрем төре)

Даръя

Донъя, Донъяви, Донъякүләм, Донъялык

Дәгъвә, Дәгъвәләү, Дәгъвәле, Дәгъвәче, Дәгъвәчел, Дәгъвәт, Дәгъвәтнәмә

Дәләләт

Дәнә

Дәресхәнә

Е

Ж

З

Завык, Завыклы

Зада

Зәкәт

И

Идәрә, Идәрәче

Икътисат, Икътисади

Итәгать, Итәгатьле

Ишара, Ишаралау, Ишарат

Й

К

Китапхәнә

Кунакхәнә

Кәбәп (куырдак, шашлык)

Кәсә

Кәсәфәт

Л

Ләлә

М

Магрур

Миһырбан

Могаен

Мосафир, Мосафирхәнә

Мосылман

Мәгъкүл

Мәгълүмәт

Мәгъсүм

Мәдәниятле (нечкә кушымча ялгана)

Мәзһәп

Мәйхәнә

Мәсәлә

Мәтдә, Мәтди

Мәтәм

Мәһәбәт

Мөбәрәк

Мөгътәбәр

Мөләем

Мөхәл

Н

Накыс (ким, җитешсез)

Накыш (орнамент)

Нефт, Нефтле, Нефтче

Низак, Низаклы

Низамнәмә (устав)

Нимес

Ниһәят

Нәзәкәт, Нәзәкәтле

Нәзәрәт

Нәзәфәт (чисталык)

Нәҗәгай

О

Остахәнә

Отышхәнә

П

Пәрә, Пәрә-пәрә

Потхәнә

Пәйдә

Пәрвәр

Р

Райхан, Райхана

Ривәят

Рыя (ясалма, икейөзле), Рыялы, Рыялану, Рыясыз

Рәссәм

С

Садака

Саулык саклау (“сәламәтлек саклау” түгел)

Суфый

Сырахәнә

Сәдә (катлаулыксыз)

Сәйрән

Сәләм, Сәләмләү, Сәләмәт, Сәләмәтлек

Сәмәви (күккә бәйле)

Сәркәтип

Сәяхәтнәмә

Сүрәт, Сүрәтләмә, Сүрәтләү

Т

Табип (“табиб” түгел)

Такрарлау

Тамам, Тамамлау, Тамамлык, Тамамынча, Тамамысы

Тамгы (азгын теләк, “тәмгы” түгел)

Тамук

Тиҗәрәт (сату-алу), Тиҗәрәтхәнә

Тәбигать, Тәбигый

Тәбәрәк

Тәгълимәт

Тәкъвә, Тәкъвәлек

Тәләп, Тәләпчән

Тәрәвих (намазы)

Тәэминәт, Тәэминәтче

Тәһәрәт, Тәһәрәтхәнә

У

Ф

Фалнәмә

Фарман

Феврал(ында) (“ь” язылмый, каты кушымча ялгана)

Фирештә

Фиркалы

Фәтвә

Фәхешхәнә

Х

Хайран

Ханзәдә

Хәбәрдәр, Хәбәрдәрлек

Хәдим (“хадим” түгел)

Хәким (“хаким” түгел), Хәкимият, Хәкимлек

Хәкәрәт, Хәкәрәтләү (кимсетү)

Хәләт

Хәнә

Хәрәбә

Хәреҗ итү, Хәрәҗәт (чыгым)

Хәстәхәнә

Хәтирә

Хәттә

Хәҗәт, Хәҗәтхәнә

Хөтбә

Ц

Ч

Чәйхәнә

Ш

Шагбан (ай)

Шарап (эчемлек)

Шагыйрәнә

Шартнәмә

Шаһзада

Шикәят, Шикәятнәмә

Шифахәнә

Шамаил(лар) (калын сүз)

Шәят (могаен)

Шәһәдәтнәмә (таныклык)

Ы

Э

Ю

Я

Ядкәр (“ядкарь” түгел)

Якшы

Январ(ында) (“гыйнвар” түгел, “ь” язылмый, каты кушымча ялгана)

Ә

Әбүнә

Әгъвә, Әгъвәләү (алдандыру)

Әгълә (бик яхшы)

Әдәбият(кә), Әдәбиятче (нечкә кушымча ялгана)

Әдәм, Әдәми

Әлвән (алыча, слива)

Әммә

Әсбәп

Әссәләмегаләйкем

Әҗәтхәнә (әбрәкәй)

Әһәң

Ө

Ү

Үзидәрә

Җ

Җабраил

Җан-фарман

Җанҗал, Җанҗаллы, Җанҗалчы

Җафа, Җафалану, Җафалы

Җиназа (“җеназа” түгел)

Җиһат

Җинәят, Җинәятле, Җинәятче, Җинәятчел

Җәйрән

Җәлләд

Җәнәп

Һ

Һәләк, Һәләкәт, Һәләкәтле

Һөнәрхәнә