Мәхмүт ГАЛӘҮ

Мәхмүт Галәү (Мәхмүт Галәветдин улы Мәрҗани, 1887-1938) – татар әдәбияте, культурасы үсешенә зур өлеш керткән язучы. Ул иҗат иткән әсәрләр арасында дүрт китап итеп уйланылган, ләкин тамамланмый калган “Канлы тамгалар” тарихи эпопеясының беренче ике кисәге – “Болганчык еллар” һәм “Моһаҗирләр” романнары аеручы кыйммәткә ия. “Болганчык еллар”да иске татар авылының көнкүреше, гореф-гадәтләре, ачлык ел вакыйгалары, ә “Моһаҗирләр”дә 1897 елгы халык санын алу вакыйгасына бәйле рәвештә кузгалган чуалышлар, бөлгенлеккә төшкән татарларның бәхет эзләп Төркиягә күчеп китүләре һәм андагы язмышлары сүрәтләнгән.

Романнарның татарча кулъязмалары Казанның “Татиздат” нәшриятендә бастырылмыйча ятып, ахырда юкка чыккан. Шуңа күрә, соңрак алар 1931 һәм 1934 елгы русча басмалары нигезендә яңадан татарчага кайтартылган. “Болганчык еллар”ны Яхъя Халит, “Моһаҗирләр”не Рәис Даутов тәрҗемә иткән.

Мәхмүт Галәү – советлар тарафыннан күп һәм төрлечә кыерсытылган, ахырда НКВД төрмәсендә һәләк булган фаҗигале шәхес.

БОЛГАНЧЫК ЕЛЛАР

Беренче кисәк

ИЛ ТЫНЫЧ ЧАКТА

I. Каклаган казны коймакка төреп, коймакны каймакка манып

Төш вакыты җитәрәк көн кисәк үзгәреп китте. Тау-тау ак болытлар куера килеп, салынкы кара-кучкыл яңгыр болытларына әверелделәр. Каты җил өй түбәсе саламнарын тузгытты, тирәкләр яшь ботакларын җиргә чаклы иеп, зарланышкан сыман шаулаша башладылар. Һавага күбәләк өере шикелле ап-ак шомырт чәчәкләре тузгып очты. Аннары шыбырдап яңгыр яварга тотынды.

Җылы бөркеп, тирес исе аңкытып яткан буразналар өстеннән кешеләр башларын күтәрделәр. Яңгыр коеп яварга керешкәч, ышык урыннарга кереп постылар.

Буразна араларыннан гөрләвекләр ага башлады. Җир камыр кебек күпереп кабарды. Утыртырга дип ярып салган бәрәңге чиләкләренә яңгыр суы тулды. Көрәк-тырма саплары коеп яуган яңгырда юылып агарып калды.

Яңгыр, кисәк башланган кебек, кисәк кенә узып та китте. Ялт итеп янә кояш чыкты. Яшел яфраклар өстендә энҗе бөртекләредәй тамчылар җемелдәшә башлады. Йомшак кына сап-сары нәни бәпкәләрен ияртеп, казлар яңадан урамга чыктылар.

Көнчыгышка таба китеп барган яңгыр болыты өстендә дугайланып салават күпере сызылды. Күк күкрәгән тавышлар каядыр еракка китеп тынып калды.

Шулвакыт ындырлар арасындагы юлда җигүле бер ат күренде. Арбага ике кеше утырган иде. Җигүле ат, тоякларыннан пычрак чәчрәтә-чәчрәтә, авыл башына җитте дә, басу капкасы төбенә килеп туктады.

Капка янында бу юлы малай-шалай күренми иде. Гадәттә алар гел шул тирәдә булашалар, авыл аша узучыларга капка ачалар, аннары узгынчылар сипкән вак перәннекләрне шау-шу килеп үлән арасыннан җыярга керешәләр иде.

Арбадагыларның берсе малайларга дип әзерләп куйган бер уч перәннекне капчыгына кире салды да, җиргә төште. Капканы ачып атны кертте, капканың мунчала бавын яңадан казык башына элде дә, арбага утырып, дилбегәне какты. Икенчесе төенләнеп беткән иске чыбыркысы белән атка сугып алды. Шуннан соң инде алар киң генә урамга килеп керделәр.

Яшел чирәм уртасыннан елан шикелле боргаланып кара тасма сыман сузылган юлга яңа көпчәк эзләре һәм дагасыз ат тояклары эзе төшеп калды.

Авылның уртасында юан гына манаралы таш мәчет кукраеп утыра. Шул мәчеткә җитәрәк, юлчылар өстенә кечерәк кенә такта түбә тоткан урыс капкага таба борылдылар. Тузгак чәчле, яланаяклы бер кыз бала әлеге йортка таба борылган җигүле атка бераз карап торды да, исенә килеп, казларын чыбык белән юлдан читкә куарга кереште. Ана каз, башын күтәреп, каты тавыш белән каңгылдый башлады һәм алпан-тилпән атлап бәпкәләре янына сыенды. Балалары янында сакта торган ата каз исә озын муенын сузып ысылдый-ысылдый арбага таба китте.

Җигүле ат ябык капка төбенә килеп туктады.

Арбадагыларның берсе тагы җиргә төшеп, капканы ачты, атны ишегалдына кертте дә, өйгә таба атлады. Аның башында кокардалы, козырексыз солдат фуражкасы, өстендә кара тужурка, зәңгәр кантлы кара чалбар балакларын күн итек кунычы эченә кертеп кигән, биленә сары каеш буган иде. Юлдашы исә күрше авыл марие, солдатны каладан атка утыртып кайткан иде.

Йортка керүчеләрнең каршысына кулына агач җамаяк тоткан таза гына бер карчык чыкты. Ул, баскычка басып, әлеге кешеләргә гаҗәпләнеп карап торган арада, солдат аның янына ук килеп:

– Исәнме, әнкәй! – диде.

– Ай аллам... Кем соң бу?

– Бу – мин, әнкәй! Танымыйсыңмы әллә? Углың Әхмәтсафа ич.

Карчыкның кулыннан агач җамаягы төшеп китеп, ат аягы астына тәгәрәде.

Карчык:

– И алла-раббым! Танымадым ич, балакаем, танымадым! – диде дә, улына килеп сарылды. Улының солдат тужуркасына күз яшьләре тамды.

– И балакаем, миңа да шатлык күрергә язган икән, – диде карчык.

– Баш исән булса, бер әйләнеп кайтасың икән шул, әнкәй! – диде улы.

Өйдән солдатның абыйсы Вафа да йөгереп чыкты.

– Карыйм, карыйм... Нинди үрәтник икән бу, мин әйтәм. Безнең Әхмәтсафа икән ич! – диде ул.

Читән аша бу тамашаны карап торган күрше малае тиз генә урамга йөгереп чыкты да, иптәшләренә:

– Патый әбинең солдат улы кайтты, – дип сөрән салды.

Малайлар бу яңа хәбәрне шундук элеп алдылар. Таяк атларына атланып:

– Миңлебай солдаты кайткан!.. Миңлебай Сафасы кайткан!.. – дип урам буйлап кычкыра-кычкыра чабышып киттеләр.

Ул арада инде хәбәр бөтен авылга таралып өлгерде. Һәр йортта Миңлебайлар турында, Сафаның кайтуы турында сөйләштеләр. Ана кешеләр шушы уңай белән үзләренең солдат балаларын искә төшерделәр, ата кешеләр дә патша хезмәтенә киткән улларын телгә алдылар. Ир туган ир туганын, кызлар сөйгән егетләрен искә алдылар.

Ишегалды бала-чага белән тулды. Алар күчтәнәч өмет итеп Сафа тирәсендә бөтереләләр, бер-берсен чеметешәләр иде.

– Барыгыз, ычкыныгыз моннан! Аяк астында чуалмагыз! Солдат кешенең нинди күчтәнәче булсын?... Каладан кайтучымы әллә ул сезгә? – дип кычкырды Вафа.

– Тимә аларга, – диде Сафа, арбадан кечкенә капчыгын алып, малайларга учлап-учлап кызыл билле перәннек, эрбет чикләвеге сипте.

Вафа, арбадан энесенең сандыгын алып өйгә кергәндә, бу эшне өнәмичә:

– Бик баеп кайттыңмыни?! – дип куйды.

Аның артыннан башкалар да өйгә керде. Бала-чага, юеш үлән арасыннан талаша-талаша җыйган перәннекләр белән авызларын тутырып, учларына чикләвек тотып, таралыша башлады. Әүмәкләшеп талашканда берни эләктерә алмаганнары гына капка төбендә торып калды. Алар ерак юлдан кайткан кунактан күчтәнәч өмет итеп бүрәнәләр өстендә утыра бирделәр.

* * *

Тиз генә самавыр куелды. Баздан куе сөт өсте алып менделәр. Бөтен өй җәмәгате чәй эчәргә утырды: иң түргә йөз яшьлек Зөһрә карчык, аның бер ягына аякларын көчкә бөкләп Сафа, икенче ягына Патый карчык утырды. Вафа, аякларын сәкедән салындырып, самавыр артыннан урын алды.

Вафаның хатыны чәй ясап торды. Барысы да җанланып сөйләшергә керештеләр. Шатлыклы, кайгылы хәбәрләр, гайбәт, зар сүзләре туктаусыз сибелеп кенә торды. Сүзгә сүз ялганып, истәлек артыннан истәлек үрелде.

Башкалар сөйләгәндә тын гына утыра торган Зөһрә карчык та бу юлы авыз йомып кала алмады, моннан алтмыш-җитмеш еллар элгәре булган хәлләрне сөйләп китте.

Чәйне бик озаклап, маңгайларына бөрчек-бөрчек тир чыкканчы эчтеләр.

Солдат белән күрешергә дип күршеләр керә торды. Берсен утыртып өлгермәделәр, икенчесенең сәләме ишетелде. Вафа әледән-әле:

– Мәгаләйкем сәләм. Әйдә, кер, Гариф бабай...

– Рәхим ит, күрше, әйдә, кер, кер!.. – дип каршы ала торды.

Хәл белешергә килүчеләрнең беришесе сәләм әйтмичә генә:

– Картлар әйткәннәр: “Алты яшьлек юлдан кайтса, алтмыш яшьлек хәл белә килер”, – дигәннәр, – дип, акланып сөйләнә-сөйләнә керде.

Аларның һәркайсы, Сафа белән күрешеп, мич буена чүгәли, дога кылып битен сыпыра да, тегене-моны сорашырга керешә:

– Я, ничек соң? Донъялар тынычмы? Патшалар сугыш ачарга җыенмыйлармы?

– Хәлифә мосылманнарны якларга уйламыймы икән?

– Әфган сугышы хакында бер-бер нәрсә ишетмәдеңме? Ул турыда Кызыл баш* нәрсә ди икән?

*[Кызыл баш – төрек солтаны.]

– Кытай патшасы ничек түзеп ята икән соң?

Сафа патшаларның ызгышы хакында да, хәлифә турында да, Кытай патшасы турында да берни белми иде. Солдаттан кайткан кайбер кешеләр шикелле белмәгәнен күпертеп-арттырып сөйләргә яратмый иде ул. Шулай итеп, бу турыда сүз бик тиз сүрелә, икенче сораулар башлана иде:

– Анда безнең Гайнулланы күрмәдеңме? Аны солдатка былтыр гына алганнар иде. Бәлки, Латыйфны да очраткансыңдыр?

Ләкин Сафа Гайнулланы да, Латыйфны да күрмәгән, очратмаган икән.

– Патшаның сарайлары яхшымы? Сукмаган ашлыгы бик күпме?

– Аның бөтен акчасын җыеп өйсәң, безнең мәчет чаклы булырдыр, ә?

Сафа мактанмыйча, күргән-белгәннәрен әйбәтләп сөйләп бирде, белмәгәнен белмим диде.

Хәл белешүчеләрнең берәүләре китә торды, икенчеләре килә торды, соңыннан килүчеләр алда килгәннәрнең сорауларын кабатладылар. Сафа берсен дә җавапсыз калдырмады.

Миңлебайлар йортыннан чыкканда алар үзара:

– Сафа баеп кайткан, малайларга учлап-учлап перәннек өләшкән, – дип сөйләнделәр.

Күршеләрнең берсе Патый карчыкка, шаяртып:

– Мондый әйбәт улыңа әйбәт кенә бер кыз да табарга кирәк булыр инде, – дип куйды.

– Язган булса, табылыр. Иң элек аның үзен рәткә китерәсе бар әле... Әнә күрәсең: аяк бөкләп утыра да белми башлаган. Ярый, йөрәге каралып кайтмаган булса... – диде Патый карчык.

– Читәнең тазамы, Мөхәммәтвафа? – диде әлеге күрше, тагын сүз башлап. – Кавалеристлар капка ачып иелеп керүне яратмыйлар икән алар. “Без солдатта менә болай гына итә торган идек”, – дип әйтәләр дә, койма аша гына сикереп керәләр. Безнең Корбангали солдаттан кайткач гел шулай итә торган иде. Күршеләрнең бер исән читәнен калдырмады, бөтенләй ватып бетерде. Син дә, солдат энең ватып бетергәнче, читәнеңне рәтләп куй, – диде.

Аның мәзәгеннән һәммәсе көлешеп алдылар. Икенче берәүсе тагы да үстереп җибәрде:

– Чиләк белән уклауларыңны да җыебрак куй, Фатыйма җиңги. Солдатлар алар параман* сугарга яраталар. Әнә безнең Сәгыйть параман сугып теңкәбезгә тиеп бетте. Уклауны гына түгел, орчыкларны да эшкә кушты. Бөтен чиләк, ләгәннәрне яньчеп бетерде.

*[Параман – барабан.]

* * *

Кич, кояш баер алдыннан, көтү кайтты. Бәрәннәрен югалткан кәҗә, сарыклар акырышып узды. Көтүченең шарт-шорт чыбыркы шартлатканы, көтү каршыларга чыккан малайларның әче тавыш белән кычкырулары ишетелде. Миңлебайныкыларга хәл белешә килгән кешеләр таралышып беткән иде инде. Вафаның хатыны сыер савып, терлекләрне абзарга япты да, кичке аш әзерләргә тотынды.

Зөһрә карчык кысыр ашка бодай умачы һәм таганда туңмай белән суган кыздырып салды. Калай кисәкләре белән ямалган зур агач табакны табын уртасына китереп куйдылар. Табын янына чәй эчкәндәге тәртип белән утырыштылар. Калын-калын итеп телгән арыш икмәген ашыкмый гына чәйнәп, зур агач кашыклар белән аш ашадылар. Туеп, кикергәнче ашагач, амин тоттылар да, табын яныннан кузгалыштылар.

Сафа, аш яныннан торгач, урам йөреп керергә булды. Аның кырпусыз җылы бүреген үзе югында биш ел буена кимичә саклап тотканнар, бары ара-тирә генә ул бүреккә күкәйдән чыккан тавык чебиләрен салгалаганнар икән. Әнисе Сафага шул бүреген китерде дә:

– Мә, улым... Шул котсыз кәпәчеңне кимә... – диде.

Козырексыз солдат фуражкасыннан Сафа үзе дә туеп беткән иде инде. Бик сөенеп, әнисе кулыннан бүреген алды, ишек катындагы элгечтән кайры тунын алып кия-кия, урамга чыкты.

Әнисе аның артыннан:

– Сиңа урынны салкын якка җәярмен! – дип әйтеп калды.

– Ярый – диде Сафа.

Капка төбенә чыккач туктап, тирә-юньгә каранып торды. Аннары тар гына сукмактан су буена төшеп китте. Анда аны егетләр гармун уйнап, җырлашып каршы алдылар. Күрешеп, исәнләшеп беткәч, егетләр берсен-берсе уздырырга тырышып Сафаны авыл яңалыклары белән таныштыра башладылар: кайсы егет өйләнгән, кайсы кыз кияүгә чыккан, кемнәр үсеп егет булган, кайсы кызлар буйга җиткән, кайсылары картая башлаган, кайсы кызлар егетләргә бүләкләрен кире кайтарганнар.

Таң сызыла башлап йолдызлар сүнгәндә генә Сафа арып-талып, тамам күңеле булып, өйгә кайтып керде. Өйалдына әнисе җәеп куйган урынга ятты. Урамда егетләр һаман җырлыйлар иде әле:

Кимә итек, ки читек, –

Читек аяк талдырмый.

Сөйгән ярым күрше авылда,

Ятларга күз салдырмый.

Тына барган җыр һәм гармун тавышлары астында Сафа йокыга китте.

Ул уянганда кояш инде шактый югары күтәрелгән, кешеләр дә эш эшләп арып өлгергәннәр иде. Сафа, үзе югында кадерләп саклап тотылган кара чуклы кызыл түбәтәен киеп, ишегалдына чыкты. Әнисе шунда нидер эшләп йөри иде.

– Улым, мунча әзер. Бар, кереп юынып чык, аннары чәй эчәрбез, – диде ул.

Бакча башындагы кечкенә мунчаның эче чиста итеп юып чыгарылган иде. Казанда кайнар су буланып утыра, зур гына агач мичкәгә салкын су тутырып куелган; шунда ук ялт иттереп агарткан комган да тора. Сафаның юылган күлмәк-ыштаннары каталап, бер урынга пөхтәләп өеп куелган иде.

Сафа башта каен себеркесен кайнар суда пешекләп, бик әйбәтләп чабынды, аннары йомшак ак мунчаланы сабынлап тәнен кызарганчы ышкып юды. Шуннан соң су белән коенып, өстенә ару күлмәк-ыштан киде дә, ялан аякка гына агач башмак элеп, бакча аша тиз генә өйгә йөгерде. Өйдә чалбарын киеп алды, чөнки бер кат күлмәк-ыштан һәм кыска солдат күлмәгеннән ул үзен йоны йолкынган өтек бер әтәч кебек хис итә иде.

Зур сәкегә чәй әзерләгәннәр иде. Вафаның хатыны коймак пешерә, Зөһрә әби Сафага тула оек тегеп утыра. Әнисе дә тәрәзә янында нидер тегеп маташа иде.

Сафа, аны күргәч, гаҗәпләнеп:

– Нишлисең, әнкәй? – диде.

– Күрмисеңмени? – диде әнисе. – Киемеңне төзәтәм. Шушы килеш кеше арасында йөрмәссең ич.

Сафаның солдаттан кайткан кара тужуркасы чыннан да “кеше арасында йөрерлек” кыяфәткә китерелгән иде. Якасына теккән тасмалары белән погоннары сүтеп ташланган. Ялтырап торган җиз төймәләрен кисеп алып, алар урынына әнисе чи сарык тиресеннән ясалган түгәрәк күн төймәләр таккан иде. Шундый матур тужуркасының бу хәлгә килүен Сафа кызганып куйды, шулай да әнисенең хәтерен калдырмас өчен:

– Ичмасам төймәләрен калдырыр идең, – дип кенә әйтте.

Шуннан соң сәкегә килеп утырды. Барысы да самавыр тирәсенә җыела башладылар. Вафаның хатыны тәрәзәдән башын сузып, лапаста мунчаладан бау ишеп яткан иренә:

– Чәй эчәргә кер! – дип кычкырды.

Сафаның битләре мунча кергәннән соң кызарып, яшьлек бөркеп тора; күперенеке мыегы да аңа егетләрчә кыяфәт бирә иде.

– Улым, синең өчен дип каклаган ярты каз саклап тоткан идем. Башта кайсын ашыйсың – казмы, коймакмы? Менә каймак та бар, – диде әнисе.

– Бик сусадым әле! Башта чәй эчим, аннары ашармын. Борчылма, әни, һәммәсенә дә җитешермен. Казны коймакка төрермен дә, коймакны каймакка манып ашармын, – дип, өйдәгеләрне көлдереп алды Сафа.

– Кара син аны, тәмле тамакны! Нинди оста сөйләшә... – диде Вафа.

– И раббым, менә нинди яшьләр үсә бит хәзер – бу кадәр дә сүзгә оста булырлар икән! – дип куйды Зөһрә карчык.

– Без солдатта чакта катып беткән сохарины тозлы картага төрә идек тә, әчегән кәбестә шулпасына манып ашый торган идек, – дип шаяртты Сафа, чәй эчәргә керешеп.

Шулай да Сафа әле әйткәненчә эшләмәде. Бер чынаяк чәй эчкәннән соң, ул каклаган казны ашарга кереште, биш минуттан казның сөякләре генә калды. Мул итеп майлаган коймакларны да ялт-ялт иттереп авызына озата торды. Каймакны да онытмады. Ахырында Сафа яңадан чәй эчәргә кереште. Бу кадәр сый өчен биш ел буе сода хезмәте ачысын татып кайтырга да ярый торгандыр шул.

Тышта тәрәзә турысында кызлар күренгәләп китте. Кайберләре тәрәзәгә күз салып узудан гына канәгать булмыйча, әле энә, әле орчык, әле көянтә сораган булып, өйгә үк керделәр. Сафа авылда чибәр егетләрдән санала, шуңа күрә кызларның һәркайсының аның күзенә күренәсе килә иде.

Сафаның өйдә утырасы килмәде. Ул, зиратка барып, әтисенең кабере өстендә коръән укып кайтырга булды.

Көн аяз, җылы һәм җилле иде. Зәңгәр күктә ак болытлар агыла. Иске зиратта, ботакларын каберләр өстенә иеп, күңелгә сагыш салып, зифа буйлы каеннар һәм карасу-яшел биек наратлар шаулаша иде.

II. Сөлекләр

Шәмси мулланың челтәрләп бизәлгән, төрле төсләргә буялган алты почмаклы, чарлаклы йорты мәчет каршысына салынган. Бүрәнәләре юан, таза. Сарыга буялган биек-биек ике капка йортны тагы да мәһәбәтрәк итеп күрсәтә.

Ул капкаларның берсе бервакытта да ачылмый диярлек. Җигүле ат монда елына бер-ике тапкыр гына керсә керә. Урамнан бу капкага таба юл салынмаган, үләнен терлек таптамаган, каз-үрдәк кыркымаган – яшел хәтфә төсле ямь-яшел.

Аның каравы, икенче капка турысы тапталып беткән. Бу капка тирәсендә көнозын тавыклар тирес тарана, каз-үрдәк, күркәләр йөри, тизәкләре белән бөтен ишегалдын пычратып, ду килеп бозаулар чабыша. Кешеләр хәзрәт янына шушы капкадан керәләр. Шәмси мулланың үз гаиләсе дә шуннан йөри.

Мулланың хәер-фатихасын алырга килүче Сафа да шушы капкадан керде. Аш өе ишеге төбенә җиткәч, ул туктап, тамак кыргалап алды, шуннан соң гына кычкырып сәләм бирде. Аның сәләменә каршы җавап бирүче булмады. Өйдән бер тавыш та ишетелмәде. Хәттә мулланың хатыны Әсма абыстай да симез бите белән килеп тәрәзәгә үрелмәде. Ул, җиңнәрен сызганган, яулык очларын баш артына кайтарып бәйләгән килеш, аш өендә ян сәкедә ниндидер эш белән мәшгуль иде.

Тыштан сәләм биргән тавыш ишеткәч, остабикә өнәмәгән бер төс белән:

– Бар, кара әле: кем килгән икән... – дип кенә куйды.

Асрау кыз, тәрәзәдән күз салып:

– Миңлебайлар солдаты... Мулла абзый янына фатиха алырга килгән ахры, – диде.

– Бераз көтәр, ашыгыч түгелдер әле! – дип, Әсма остабикә бүленгән эшенә яңадан кереште.

“Кызларга чәй эчертергә дә, юып җәймәләргә киптерергә салган бодайны чыгып карарга кирәк, югыйсә кош-корт чүпләве, я хезмәтчеләр урлавы бар. Күрше авылдан хатыннар сөлгеләр сугып китергәннәр. Аларны да карап, санап аласы, эшләре өчен акча түлисе, җеп биреп җибәрәсе бар. Чүпләмле унсигез сөлге, егерме дүрт сәрфиткә, унике тастымал өчен күпме акча түләргә кирәк, – исәбен чыгарып кара син аның! Алла сакласын, ашыгып артыгын биреп җибәрүең дә бар... Кайберсенә бәлкем акча урынына пыяла муенса, таш мәрҗән, гәрәбә, ука, догалык һәм төрле иске-москы әйберләр биреп булыр. Аларның да бәясен исәпләргә кирәк бит... Вакытың юклыгын сизсәләр, киреләнерләр, акча сорый башларлар, эштән баш тартырлар, кызу эш өсте диярләр... Шуларны мулладан гына исәпләтермен дигән идем, әнә тагын солдаты килеп чыкты, авызын ачып тора ишек төбендә”, – дип, кулына бер төргәк сөлге, ашъяулык тотып, баһаны киметер өчен җеп очларын һәм төеннәрне саный-саный, үзалдына уйланды ул.

– Мулла абзый өйдәме? – дип сорады Сафа байтак кына көтеп торганнан соң.

– Чәнчелеп китсәңче, нәгъләт! – дип мыгырданды Әсма остабикә, сәкедән кузгала башлап.

Симез гәүдәсен көч-хәл белән күтәреп, үрдәк кебек чайкала-чайкала чыгып китте. Өске катка менә торган агач баскычка читек үкчәсе белән төнге каравылчы шакылдавыгы тавышы сыман шак-шок басканы ишетелде. Әсма остабикә, авыз эченнән тиргәнә-тиргәнә, мулла янына китте.

Мулланың хатыны читтә эшләп яки солдатта хезмәт итеп авылга кайткан егетләрне яратмый иде, чөнки аларның кайткан берсе өйләнми калмый. Андый егетләргә ул хәттә үзенең дошманы итеп карый, ник дигәндә, бу егетләр иң яхшы кызларны сайлап алалар, төн буе ашъяулык-сөлге сугып, юк-бар муенса-беләзекләр хакына күз нурларын түгеп, буй зифалыкларын бетереп, үпкә чире алучыларны Әсмадан коткаралар иде.

Абыстай чыгып китү белән үк аш өендә чәй көтеп утыручы кызлар тәрәзәгә ябырылдылар. Һәркайсының күз кырые белән генә булса да Сафаны күрәсе, үзенең дә егеткә күренәсе килә иде.

Сафа үзенә кызлар каравын күргәч, башта уңайсызланып китте. Шулай да бу хәл озакка бармады. Сафаның да бу кызлар алдында егетлеген күрсәтәсе һәм кызларны әйбәтләбрәк күзлисе килде. Аны мулла йортында болай итү килешмәс дигән шик кенә тотып тора, чөнки мулланың я булмаса остабикәнең икенче бер тәрәзәдән карап торуы бар иде, шуңа күрә ул тәрәзәдән читкә борылып, кызларның күз карашын бер минутка да онытмыйча, бакчадагы чәчәк түтәлләренә караган булып, яшел рәшәткә буйлап әкрен генә атлап китте. Шулай да егет ара-тирә борылып ялт кына тәрәзәгә күз аткалап ала иде. Андагы кызлар арасында ул үзе үпкән, үзен кысып-кысып муеныннан кочкан кызлар да бар иде шул. Аларның кайберләре инде бик иртә кырау сука чәчәк төсле сулып калган. Шулай да йөзләре әле һаман сөйкемле, күзләре дәртле елтырый иде.

* * *

Мәүлә Колы авылы үзенең төп нәсел-ыруларыннан бер мулла да бирмәде. Борын-борыннан анда читтән килеп муллалык иттеләр. Шәмси мулланың атасы Мөбин ахун күрше авылга Тау ягыннан килеп утырган ишан улы иде. Мөбиннең сәләтле, зирәк дигән даны ул Бохарада укыган чагында ук таралган һәм бу якларга үзе кайтканчы ук килеп җиткән иде. Мәүлә Колы авылының элекке карт мулласы үз урынына варис калдырмыйча үлеп китте. Шуңа күрә Мөбин Бохарада укуын тамамлап атасы янына кайткач, аңа шул бушаган урынга тәкъдим иттеләр. Әммә зур эшләр башкару турында хыялланган, үзенә яхшы, зур киләчәк өмет иткән Мөбиннең моңа риза буласы килмәде.

– Авылыгыз кара. Халкыгызны мәҗүсиләрдән аерырлык түгел. Мәчетегез дә искереп беткән... – диде ул.

Мөбиннең бу сүзе киндер һәм бүз фабрикалары тотып, Бохара, Хива һәм хәттә Себер белән ике арада кәрван белән сәүдә йөртеп баеган атаклы байгура балаларының йөрәгенә кадалды. Башкалар алдында кимсенәселәре килмичә, алар Мөбингә таш мәчет, зур мәдрәсә, муллага җиһазлап һәйбәт йорт салып бирәбез дип вәгъдә иттеләр. Һәм сүзләрендә тордылар.

Юан гына манаралы мәчет белән ике катлы зур мәдрәсә әнә шул елларда салынды.

Мөбингә баглаган өметләре бушка китмәде. Ул зур мәдрәсәгә җитәкче булып, шунда дин гыйлеме укыта башлады һәм шул мәдрәсәдән байтак кына мулла, мәзиннәр җитештереп чыгарды. Авылга да беркадәр мәгърифәт кертте. Мөбин мулла картлыгында ахун дәрәҗәсенә җитеп, зур хөрмәткә ия булды. Шәмси, әтисе үлгәч кенә Бохарадан кайтып, аның урынына мулла булып калды. Мөбин углы Мәүлә Колы авылында әтисе шикелле үк килмешәк кеше саналды.

Мөбин ахун үлгәннең беренче елында ук ут чыгып мәдрәсә янды. Кайбер усал телләр моны яңа мулла белән аның яшь хатыны эше дип тә сөйләделәр. Ләкин бу астыртын эшне фаш итәрдәй кеше табылмады.

Бу каза Шәмси мулланы кайгыга төшерсә дә, аны авыл малайларына әлифба танытудан, ә өлкән шәкертләргә дин сабагы укытудан коткарды. Шәмси үзе дә, хатыны да эшне болай булуына эчтән бик сөенделәр. Янган мәдрәсәне яңадан эшләтү түгел, кечкенә генә бер мәктәп салу турында да сүз чыгармадылар алар. Моның сәбәбе аңлашыла иде. Теге мәдрәсә исән булса, Шәмсигә, хәттә үзе теләмәсә дә, күрше авыл мөдәррисе Исхак муллага каршы көрәшне давам иттерергә туры килер иде. Мәрхүм Мөбин ахун Исхак муллага каршы егерме биш ел буе туктаусыз көрәшеп килгән иде. Ә менә Шәмси хәзер көрәшә алмый, чөнки ул Исхак мулланың кызы Әсмага өйләнгән иде.

Әнә шул Әсма аркасында инде Шәмси атасы Мөбин ахун юлыннан китәргә теләмәде. Атасы Исхак мулла кебек үк дан-шөһрәт яратучы Әсманың бөтен тирә-юньгә баш буласы килә иде. Шәмси исә йомшак холыклы бер кеше, кайгы-мәшәкатьсез, тыныч кына яшәргә ярата иде. Әсмага аны үз кулына алып, үзе теләгәнчә борып йөртүе әлләни кыен булмады. Шулай итеп, Шәмси тора-бара ерак Гарәбстанда һәм Һиндстанда гарәпчә матурлап-бизәкләп басылган зур, калын китапларны һәм борынгы кулъязмаларны укуын ташлап, Әсманың бөтен эшендә ярдәмчесе булып китте. Ул еш кына чарлагына менеп, йомшак келәм өстендә ялтыравыклы ука йомгаклары сүтә яки җепкә пыяла муенсалар, таш мәрҗәннәр тезеп утыра торган булды.

Хатыны Әсма Сафа килгәнне әйтергә дип менгәндә дә Шәмси мулла шул эш белән мәшгуль иде.

– Җепнең монсы, минемчә, бик үк әйбәт булмады, чуала да тора, көчкә рәткә китердем, – диде мулла хатынына.

– Кешегә ышансаң шул инде, – дип, Әсма остабикә иренең эшен җентекләп карарга кереште. – Икенче юлы каладан үзебез алдыртырбыз, ел буена җитәрлек итеп... Анда сине Миңлебай солдаты көтеп тора, фатиха алырга килгән, – диде ул аннары, исенә төшереп. – Бар, аны тизрәк озат та, эрләнгән җепне үлчә. Муенсаларны төштән соң да тезәргә була, ашыгыч түгел...

Килгәнмени? Чәй эчертеп җибәрергә иде... – диде мулла.

– Болай да ярар. Кайткан бер солдатка чәй эчертә башласаң, башыңдагы чәчең калмас, мужик сасысыннан айный алмассың... Аның белән бик сүз озайтма. Муеннан эш. Бодайны караштыр.

– Ярар, карармын... – дип, Шәмси мулла авыр гына атлап ишеккә таба китте.

Әсма аш өенә төште.

Сафа кычкырып сәләм бирде дә, муллага таба атлады.

Мулла:

– Вәгаләйкем әссәләм! Рәхим ит, Әхмәтсафа! – дип, йомшак ак кулларын күрешергә сузды.

Күрешкәч, дога кылып алдылар.

Мулла чал кергән кыска сакалын сүзсез генә сыйпаштырып тора башлады. Сафа ашыгып кесәсенә тыгылды. Кунакның бу хәрәкәте мулланы яңадан бер кулы белән сакалын сыйпап, икенче кулын Сафаның солдат паегы сатып тапкан егерме тиен көмешен алырга дип сузарга мәҗбүр итте. Егерме тиенлек көмеш мулланың чапан кесәсенә шуып төшкәч, икәүләп тагын дога кылдылар.

– Ни хәлләрең бар? Исән-сау йөреп кайттыңмы? – диде мулла.

– Ходайга шөкер әле мулла абзый! Сезнең хәер-догада йөреп кайттык...

Бакчадагы эскәмиягә утырдылар.

Мулла Сафаның кай җирләрдә хезмәт итүен сорады.

– Аршауда, мулла абзый, – диде Сафа.

– Анда нинди халык күбрәк соң, урысмы, ниме?..

– Аршауда урысны бик әз диләр, мулла абзый, күбесенчә поляклар белән җәбриләр...

– Алай... Җәбриләр дигәнең – яһүдиләрдер инде ул? Поляк дигәнең нинди халык соң? Насранилармы*, габранилармы*?

*[Насрани – христиан динендәге кеше. Габрани – яһүд динен тотучы.]

– Белмим шул, мулла абзый.

– Мосылманнар да бармы?

– Анысын әйтә алмыйм, мулла абзый, күрмәдем.

– Солдатлар арасында мосылманнар бар идеме соң?

– Күп иде.

– Намазны вакытында укый ала идегезме?

– Ходай үзе кичерсен инде, мулла абзый, гает намазларын гына укый идек.

– Әһә!.. Кяферләр арасында яшәве җиңел булмады алайса... Ә ничек ашаталар иде соң? Ач торырга туры килмәдеме?

– Төрле чаклар булды инде, мулла абзый. Алай бик кыен булмады.

– Шәят, хәрам ризык ашатмаганнардыр бит?

– Без анысын каян белик инде, мулла абзый. Биргәнне ашадык. Хәрам ризык биргән булсалар, ходай үзе кичерсен инде.

– Амин! – дип, мулла яңадан битен сыйпады. Бусы инде китәргә вакыт дигән сүз иде. Сафа бу ишараны шундук аңлап алды.

– Бу юлы сине өйгә алып керә алмадым инде, Әхмәтсафа. Абыстаеңның бик мәшәкатьле чагы. Икенче бер бушрак вакытта чәй эчәргә кил, – диде мулла.

– Алла боерса, килермен, – диде Сафа.

Икәү бергә бакчадан чыктылар. Капка төбенә җиткәч, мулла:

– Мәзингә кермәдеңме? – дип сорады.

– Юк әле, хәзер барам.

– Бик хуш, бик хуш! Аның да фатихасын алырга кирәк.

Сафа, мулла белән саубуллашып, капкадан чыгып китте.

* * *

Сабирҗан мәзиннең указы юк иде. Заманында Шәмси мулланың яхшы карашы Сабирҗанга дин әһеле булып китәргә ярдәм итте. Ул Мөбин ахун мәдрәсәсендә укып, егермеләп дога ятлады, намаз уку тәртибен өйрәнеп алды. Аның атасы Гариф мәзин дин эшен сәүдә эше белән бик оста аралаштырып яши иде. Ул балаларының аң-белем алуларына әлләни әһәмият бирми, аларны яхшы сәүдәгәр итәргә генә тырыша иде. Шул хакта сүз чыкса, Гариф мәзин гел әйтә иде:

– Үлгән мужикны кәфенгә төреп кабергә төшерер өчен әлләни гыйлем кирәкми. Әгәр халык углымны мәзин итеп куярга теләсә, ул болай да үз эшен алып бара алыр, куймасалар инде – сату итәр. Бик зур кәсеп ул сәүдә, бик зур кәсеп! – дия торган иде.

Гариф мәзиннең барлык уллары үзе исән чакта ук Төркстанга киттеләр. Шунда яхшы гына төпләнеп алып, зур байлык җыйдылар. Әтиләре янында өлкән улы Сабирҗан гына торып калды. Сәүдә эшендә ул әтисенә бик яхшы ярдәмче иде.

Гариф үлгәннән соң яңа мәзин кую мәсәләсе килеп баскач, Сабирҗанга бурычлы кешеләр, читтән китерткәнче, мәзин итеп Сабирҗанны куярга кирәк дип халыкны димләделәр. Яңа кеше килүеннән куркып, Шәмси мулла да бу фикерне куәтләде. Әсма остабикә дә каршы килмәде. Шул хакта Сабирҗанның үзе белән сөйләшкәч, Сабирҗан бик риза булды. Уфага барып имтихан бирү һәм указ алу турында берәү дә сүз кузгатмады. Шулай итеп, Сабирҗан мәзин булып китте, мәгәр ул сәүдә эшләрен дә ташламады. Авылдагы бердәнбер кибет һаман аныкы булып кала бирде. Ул һәртөрле чимал, күкәй җыйды, икмәк белән сату итте. Чыпта суктырды. Ике улы ел әйләнәсендә калага өч олау белән төрле азык-төлек илтеп сата иде. Мәзиннең өч хезмәтчесе аның җирен эшкәртә. Өстәвенә Сабирҗан авылдагы барлык ярлының диярлек җирен арендага ала. Кышкы озын төннәрдә бу җир хуҗалары мәзингә чыпта сугалар, җәй көне исә, аннан калган бурыч исәбенә, басуда урак уралар, печән чабалар, ашлык сугалар иде. Елның елында алар бурычларын түли алмыйлар, һәм шул сәбәпле аларның тәненнән камчы эзе төшми иде. Ярлылар күбрәк кыйналган саен мәзин байый гына бара, чөнки ярлыларның аңардан алган бурычлары арта бара иде.

Сабирҗанның мал-туары да аз түгел. Ул үзенә аерым көтүче тота, аның көтүе кырга мирнекеннән алда чыгып, соңрак кайта. Шуңа күрә Сабирҗанда авылдашларыныкына караганда сөт тә күбрәк, йон да яхшырак, үрчем дә артыграк була иде.

Әммә Сабирҗан болар белән бергә мәзинлек хезмәтен дә онытмый. Елның теләсә кай вакытында, җил-яңгырда, буранда да нәкъ тиешле вакытында мәчет манарасыннан сузып-сузып азан әйткән тавыш ишетелә. Ул вакытында килеп мәчет ишеген ача, кыш көне барып мичләрен яга, идәнен себерә, тузанын сөртә. Барлык җыен мәҗлесләрендә Сабирҗан аш бүлә, кунакларга бәлеш турый. Ул мәет юудан да чирканмый һәм мәетне кабергә төшергәндә беренче булып туфракны үзе учлап ташлый. Садакадан беркайчан да баш тартмый.

Сабирҗан солдаткалар белән яшьрәк тол хатыннарны да буш уздырмый, җае туры килсә, хәттә көчләүдән дә тартынмый икән дип тә сөйлиләр иде. Шундый кызык бер хәл күп кешенең исендә әле: бервакыт мәзин суга баручы кызларны мәчет манарасыннан бик бирелеп карап торганда, башыннан чалмасы төшеп китә. Ләкин бу хәл турында беркем дә бер сүз чыгармый, кайбер кешеләр аңардан курка, кайберәүләрнең өйдәге чүпне тышка чыгарасы килми.

Сабирҗан гадәттә өстенә озын ак күлмәк, кызыл төймәле җиңсез кара камзул киеп йөри. Камзулының шактый тирән түш кесәсенә һәрвакыт нәрсәдер тутырылган булып, кесәсе стенага кагылган почта ящигы шикелле кабарып тора. Таза йодрыклы мәзин бөтен акчасын үз янында саклап йөртәдер кебек иде.

Сабирҗанның сәүдә эшләре гел алга бара, байлыгы ишәя, байлыгы ишәйгән саен көндәшләре дә арта бара иде. Шулардан иң куркынычы Шәмси мулла белән аның хатыны Әсма иде.

Баштарак Әсма остабикәнең үз байлыкларын ишәйтергә тырышуы Сабирҗанны әлләни борчымый иде. Әммә тора-бара Сабирҗан шактый борчуга төшә башлады. Шулай итеп, алар арасында тыштан дуслык кабыгы астына яшеренгән астыртын көрәш башланды. Мәзин үзенә өмәгә кешеләр чакырса, Әсма остабикә дә шундук өмә җыя иде. Кайвакыт өмә җыю икесенеке дә бер үк көнгә туры килә һәм кешеләр, дин әһелләренең хәтерен калдырудан куркып, кайсына барырга белмичә аптырап кала торганнар иде.

Сафа Шәмси мулла белән Сабирҗан мәзингә хәл белешеп, фатиха алырга барган көнне Әсма остабикә бодай юарга өмәгә кызлар чакырган иде. Мәзин йортында да лапас астында бер төркем кыз-кыркын җырлый-җырлый җитен талкыйлар иде:

Талкы, кызым, талкы, кызым,

Талку кайгы тарата;

Җитен талкыган кызларны

Егетләр дә ярата.

Талкы, кызым, талкы, кызым,

Мин дә шулай талкыдым;

Өзелеп сөйгән егетең булса,

Миңа әйтмә дә, бар, кызым.

Сабирҗан мәзин, кызлар тавышына ара-тирә колак салгалап, зур йорты буендагы таш эскәмиядә үзеннән бурыч алучыларның исемлеген карап утыра, ул кайсы ярлының үзенә ничә көн эшләргә тиешлеген исәпли иде.

Сарыга буялган ян капканы ачып Сафа килеп керүгә, авыр чылбырын чылтыратып, оясыннан зур кызыл эт атылып чыкты да, котырынып өрергә тотынды.

Мәзин кенәгәләреннән аерылып башын күтәрде, керүче кешене танып алгач:

– Уз, уз, курыкма! Бәйдә ул! – дип кычкырды.

Сафа, сәләм биргәннән соң, әзерләп куйган егерме тиен көмешен мәзиннең учына салды.

Мәзин дога кылып битен сыпырды.

– Я, ни хәлләрең бар?

– Ходайга шөкер...

– Донъялар тынычмы?

– Ходайга шөкер, ул-бу ишетелми әле.

– Синең кайтканыңны ишеткәч исем китте: әле кичә генә киткән кебек идең... Шулкадәр гомер узды да микәнни инде?

– Узды шул инде, мәзин абзый. Туган илдә гомернең узганын сизмисең дә, ә менә чит җирләрдә көне ай, ае ел булып тоела икән.

Мәзин Сафадан нинди калада хезмәт иттең, халкы күпме, анда нинди эш белән шөгыльләнәләр дип сораштырырга кереште. Сабирҗан андагы күкәй бәяләре белән, чыпта, чимал кебек нәрсәләрне кайдан китерүләре, сәүдә яклары белән дә кызыксынды.

Шулвакыт капка ачылып, кычкырып сәләм биргән тавыш ишетелде. Мәзин керүче кешене тавышыннан ук танып алды.

– Вәгаләйкем әссәләм! Әйдә кер, Гыймади абзый! – дип кычкырды ул.

– Азан әйтер вакыт җитте бит. Мәзинебез берәр җиргә китмәгәнме дип белешергә керүем иде, – дип, баскыч янына авылның бай куштаны, умартачы Гыймади килде.

Мәзин башлы суган шикелле йомры көмеш сәгатенә карады да:

– Бәрәкалла!.. Сөйләшеп китеп, намазны да оныта язганмын ич, – дип, урыныннан торды. Сафа да кузгалды, икесе белән дә саубуллашкач, намаз артыннан дога кылганда аны да онытмаска үтенеп, өенә кайтып китте. Ә мәзин, җиңнәрен сызганып, тәһәрәт алырга әзерләнә башлады.

* * *

Умартачы Гыймади авылның иң бай, иң дәрәҗәле куштаны иде. Ул бик тиз баеп китте. Кайбер кешеләр, Гыймади хәзинә тапкан икән, дип сөйләделәр, кайберәүләр, аның йортына бер бай мосафир кереп, кинәт үлеп киткән дә, йорт хуҗасы шул кунакның акчасын үзләштергән, диделәр. Чынында исә моның сәбәбе бөтенләй башка иде. Гыймади күп еллар буена, үз авызыннан өзеп дигәндәй, бөтен булган акчасын баю эшенә җикте. Салкын кыш көннәрендә үк ул үзенә файдалы шарт белән ярлыларны кыр эшенә яллый һәм юк кына бәягә аларның җирләрен сатып ала иде. Көннәрдән беркөнне аның башына умарта тотарга кирәк дигән уй килде. Умарталары бик яхшы күч аера башлады, һәм озакламый Гыймадиның әллә ни зур булмаган бакчасында умарталарына урын да җитмәс булды. Шуннан соң ул аларны урманга үз диләнкәсенә күчереп, тирәли киртә тотты, шалаш корып, каравылчы яллады. Тирә--яктагы урманны ел саен кисә баралар, ә Гыймадиның умарталыгы ачык аланда әрәмәлек кебек җәелеп утыра иде.

Берничә елдан соң инде Гыймадиның байлыгы Сабирҗан белән ярышырлык дәрәҗәгә җитте, ә ярлылардан “файдалану” мәсәләсендә ул аны, шәт, узып та киткәндер. Үзенең дәрәҗәсе төшүдән курыкмыйча, ул ачыктан-ачык эш итә иде.

Мир эшләрендә Гыймади гадәттә үзенә файдалы фикергә кушыла, әле мәзин ягында, әле мулла ягында булуына бер дә уңайсызланмый иде. “Имә белгән бозау ике сыерны имәр” дигән мәкальдән чыгып, алар арасындагы дошманлыктан ул һәрвакыт үзенә файда таба иде.

Сабирҗан исә Гыймади белән дус булуның үзе өчен файдалы икәнен күптән аңлаган иде. Ул аны олылый, хөрмәт итә, аның белән сак эш кыла торган булды, Гыймадиның хезмәтчеләрен үзенә чакырмый, аңа бурычлы кешеләрне үз ягына тартмый башлады. Үз нәүбәтендә Гыймади да мәзиннең мондый карашын хуп күрә иде.

III. Миңлебайныкылар

Тышта һава чиста, саф, бераз салкынайта башлаган. Йортларның такта түбәләрен ак бәс сарган, ә салам түбәләр дымланып күперә төшкәннәр. Күктә йолдызлар җемелдәшә.

Йокы аралаш Сафаның аңына ниндидер чит тавыш килеп керде. Уянып китте, шулай да күзен ачмады. Ул үзен әле һаман да Варшаудагы караңгы солдат казармасында агач нарда ятадыр шикелле хис итте. Менә хәзер фельдфебель килеп җитәр дә, сүгенә-сүгенә урыннан торырга кушар; шундук сикереп тормасаң, яңагыңа да салып җибәрер кебек.

Йокы исереклеге белән тарткалашып ята торгач, Сафа баягы тавышны тагын ишетте. Йокысыннан айнып китте. Әллә агач идәнне күсе кимерә, әллә мәче баласы ниндидер каты әйбер тәгәрәтеп уйный иде. Бүлмә тактасы ярыгыннан якты саркып керә иде. Кемнеңдер пышылдап сөйләшкән тавышы ишетелде, нәрсәдер кыштырдап куйды. Сафа урыныннан сикереп торды да, ипләп кенә бүлмә ишеген ачты.

Каплап куйган чүлмәк өстендә кечкенә генә лампа янып тора. Идәндә, киез көрпә өстендә, аякларын сузып, алга таба иелә төшеп, Зөһрә карчык утыра иде.

– Куркып киттем, әби. Әллә карак-мазар кергәнме дип торам, – диде Сафа, ишектән чыгып.

– Мин әле бу, улым, мин.

Карчык башын күтәрмәде.

Сафа аның ни белән шөгыльләнгәнен аңлый алмыйчарак торды.

– Ни эшләп утырасың?

– Әй, улым! Карт кешенең хәле шул инде. Йокым килми. Бер-бер нәрсә тегәр идем дә, күзем күрми. Менә чиртешле уйнап утырам. Чоланга чыгарга туры килде: өйдә уйнасам абыең тиргәнә башлый. Син ачуланма инде миңа, – диде карчык.

Гаепле кеше сыман, төссез күзләре белән Сафага күтәрелеп карады, аның ачуланмавын күргәч, яңадан идәнгә иелде. Ул бер уч шакмакны чәчеп җибәреп, берсен-берсенә чиртеп тидерә дә, аларны яңадан корышып беткән кулына җыя бара, үзе тешсез авызын ача төшеп:

– Тиде!.. Юк, тимәде! Хәрәмләшмә!.. Менә шулай! – дип сөйләнә иде.

Сафа аның шулай авыз эченнән генә сөйләнүен тыңлап торды.

“Әбигә балалар акылы керә башлаган”, – дип уйлап куйды һәм бүлмә ишеген ипләп кенә япты да, тагын йокларга ятты. Йокы аралаш әбинең:

– Тиде!.. Юк, тимәде! Менә шулай! – дигән сүзләре ишетелеп торды.

* * *

Зөһрә карчыкның ире Миңлебайны җирләгәненә утыз ел инде. Үзенең яшен ул куян елы, барыс һәм җылкы еллары белән санап, җитмеш яшьләр чамасына китереп чыгара. Ә метрика кәгазе буенча аның яше йөз тирәсендә инде. Шулай да үзе шактый нык әле, акылында да зәгыйфьлек юк. Ул хәленнән килгәнчә тишек-тошык киемнәрне ямый, өйдәгеләрнең барысына да таза бияләй-оеклар җитештереп тора. Аның өчен иң кыены – төн уздыру. Төнлә йоклый алмый интегеп чыкмас өчен, ул әнә шул уенны уйлап тапкан. Вафа белән Патый тыныч ятмавы өчен аны гел ачуланалар. Шуңа күрә карчык чоланга күчә. Җәй һәм яз көннәрендә чоланда өйдәгедән яхшырак, ләкин көзге һәм кышкы озын төннәрдә аның хәле бик кыенлаша иде.

Зөһрә карчык элекке яхшы заманнарны бик әйбәт хәтерли әле. Миңлебае исән чакта ул бөтен йортка үзе хуҗа иде. Ире аны ярата иде. Ире Миңлебайны бөтен тирә-як халкы хөрмәт итә иде. Кешеләр аны туры сүзле, намуслы һәм гадел булганы өчен ярата иде. Ул байлык җыярга омтылмый, үз мәнфәгатен җәмәгать мәнфәгатеннән өстен куймый иде. Улы Салихка да шундый бул дип вәсият әйтеп калдырды... Ләкин аның вәсияте тормышка ашмады шул.

Салих беркатлы, юаш егет булып үсте. Староста кызына – кырыс холыклы, хәйләкәр Фатыймага өйләнгәч, ул бик тиз хатыны йогынтысына бирелде һәм үлгәнче аның сүзеннән чыга алмады.

Башта каенатасын, аннары ирен җирләгәч, Патый кушаматлы Фатыйма үзенең ике улы белән кызыннан гына түгел, каенанасыннан да берсүзсез буйсынуны тәләп итте. Зөһрә карчыкның буйсынмый чарасы калмады. Балалары әниләренә каршы килергә батырчылык итми иде.

Күршеләр Патыйның холкы белән усал теленнән куркалар, гел аның күңелен күрергә тырышалар, кунакка чакырып, аны түргә, остабикә белән янәшә утырталар иде.

Һәрнәрсәнең алдын-артын уйлап эш итә белүче хәйләкәр Әсма остабикә дә Патыйның үзенә яхшы ярдәмче яисә аяусыз дошман булачагын бик тиз абайлап алды. Шуннан соң ул Патыйга яраша, аны күккә чөеп мактый башлады. Аның шикелле үк хәйләкәр Патый да, остабикәнең ниятен сизеп, моңа бик риза булды. Шулай итеп алар, телдән әйтеп сүз беркетми генә, дуслар булып киттеләр, һәм бу хәлгә икесе дә бик канәгать иделәр.

Еллар үтә торды. Таза, яшь Патый картаеп карчыкка әйләнде. Улын өйләндерде, кызын кияүгә бирде. Хәзер инде аны я яучы карчык итеп, я кендекче әби итеп кенә чакыралар. Патый андый эшләрнең берсеннән дә баш тартмый. Аның гадәт-холкы үзгәрмәде, йортта ул бөтенесенә берүзе баш булып килә бирә.

Барыннан да бигрәк киленгә – Вафаның хатынына кыен. Патый аны һәрвакыт кимсетә, кыерсыта, әледән-әле:

– Килен кеше ул эт белән бер, икесенең дә урыны – чүплек башында, – ди.

Беркөнне киленнәре:

– Әнкәй, син үзең дә кайчандыр килен булгансыңдыр ич? Сине дә шулай эткә тиңлиләр идеме? – дигәч, Патый:

– Мин үзем әйбәт идем, – дип кырт кисте.

Киленнең ике баласы һәрвакыт диярлек үз әти-әниләрендә яши. Әллә нидә бер бу йортка кайтсалар, Патый аларга:

– Аяк астында чуалмагыз! Барыгыз, ычкыныгыз моннан! Күземә күренәсе булмагыз! – дип кычкырынып кына тора.

Шуннан соң балалар чыгып китәләр. Вафа белән хатыны балаларын якларга батырчылык итмиләр; Патый күз алдында хәттә балаларын сөяргә дә куркалар иде.

Кайчакларда Патыйларга, балаларын ияртеп, күрше авылдагы кызы да килә. Алар килгәч Патый:

– Бусы кызым баласы, балдан татлы анасы, – дип, оныкларын сөяргә керешә.

Ә Вафа балалары өчен аның икенче мәкале бар:

– Бусы улым баласы, еландай зәһәр анасы, – дип, аларга чиртеп яки чеметеп ала иде.

Патый кызы белән киявен хәзинәсендә булган сые белән сыйлап кунак итә. Улының гаиләсе белән кызы гаиләсенә бөтенләй аерым карый. Бу хакта да аның үз мәкале бар:

– Язгы катык, ярык кашык – улым белән киленемә, көзге катык, көмеш кашык – киявем белән кызыма, – ди.

Шулай да ул Вафаны кече улыннан күбрәк ярата, һәр җирдә аны алга уздырырга, мир эшләренә катнаштырырга тырыша, аны куштан итәргә омтыла.

Патыйның бу тырышлыгы бушка китмәде. Вафаны кунакка ешрак чакыра, җыеннарда аның сүзенә колак сала башладылар. Берәүләр моны Патыйның әшәкелегеннән куркып эшләсә, икенчеләре: “этнең күңеле – бер сөяк” дигән мәкальдән чыгып эш итә иде. Вафа тузга язмаган сүзләр сөйләсә дә, аны бүлдермиләр, аннан көлмиләр иде.

Вафа әле яшь булса да, үзенең киләчәгенә ваемсыз карамый иде. Ул халыкның бабасы Миңлебайга булган хөрмәтенә һәм Патыйның йогынтысына таянып, анасы ярдәменнән мөмкин кадәр күбрәк файдаланырга тырыша.

Патыйның өлкән улы төсе-бите белән генә түгел, холкы белән дә әнисенә охшаган, әтисенең йомшак холыклы булуы аркасында Миңлебайлар нәселенең югалган абруен-атын яңадан кайтарырга исәпли иде ул. Үз кирәген чамалый белә торган һәм хәттә беркадәр кыюлыгы да булган Вафа киләчәктә үзенең икенче Миңлебай булачагына нык ышана иде.

Миңлебайныкылар турында сүз чыкса, һәммә кеше:

– Вафа – коеп куйган Патый инде, ә Сафа – нәкъ Салих абзый – дия иде.

Сафа чыннан да абыйсының капма-каршысы иде. Юаш холыклы бу эчкерсез егеткә үз кирәгеңне генә чамалау, хәйлә дигән нәрсәләр бөтенләй хас түгел иде.

Әгәр дә Сафа бер-бер эшкә бирелсә, чын күңеленнән, озакка бирелә. Абыйсы белән әнисеннән ул мин-минлекле, комсыз булмавы белән дә аерылып тора иде.

– Ходай үзенә яхшы хатын бирсен инде! Патый шикелле берәр явызы туры килсә, бозауга әйләндерер үзен! – диләр күршеләре.

Дөреслек юк түгел иде бу сүздә.

* * *

Патый Салихның икенче хатыны иде. Беренче хатыны бик яшьли үлеп, аңардан Таҗи исемле бер малае гына калды. Әнисе үлгәннән соң кечкенә Таҗины караучы кеше булмады. Шулай да Миңлебай карт исән чагында оныгы әлләни кыенлык күрмәде. Бабасы үлгәннән соң, Патый кулына эләккәч, тугыз яшьлек Таҗи бөтенләй ярдәмчесез калды. Аның өчен авыр тормыш башланды. Тамагы һәрвакыт ачлы-туклы, өсте-башы сәләмә, өйдә үз почмагы юк, аңа берәү дә ягымлы, җылы сүз әйтми, якты чырай күрсәтми иде. Аңар гел авыр эш кушалар һәм гел сәбәпсезгә диярлек аны орышып-тиргәп торалар иде.

Чебине карга алып китсә дә, сарык бәрәненең аягына сыер басса да яки бозау борынсасын салып анасын имсә дә – Таҗи гаепле. Патый, икмәге уңмаса, сөте эреп чыкса яисә чүлмәге ватылса да ачуын Таҗидан ала иде.

Күршеләр бу малайны кызганалар, тик якларга батырчылык итмиләр иде. Патыйга ярашырга тырышучылар исә Таҗига карата Патый шикелле кыланалар, – малайны кыйныйлар, чеметәләр, аңа нахак бәләләр ягалар иде.

Шулай да авылдашларыннан кайберәүләр Салихка, ник ул хәтле каһәрлисез малайны, Таҗи үз балаң бит, дип шелтәләп әйтеп тә карыйлар иде Салих малаен кызгана, тик хатынына каршы сүз әйтә алмый, аңа күршеләре сүзен генә җиткереп, малаена яңадан-яңа михнәтләр китерә иде.

Зөһрә карчык боларны берсен дә күрмәскә тырыша. Килене белән сүзгә килсә, үзенең дә шундый хәлгә каласын ул яхшы аңлый иде. Ул Патыйга сиздермичә генә оныгының күлмәген ямый, төймәләрен тагып бирә, Патый югында аны сөя, иркәли. Таҗи әбисенең үзен яратуын үги әнисе сизсә икесенә дә яхшы булмаячагын аңлый, шуңа күрә әбисе янында сирәгрәк булырга тырыша, аның иркәләвеннән уңайсызлана иде.

Малай үсә төшкәч, йорттагы бөтен эшне аңа йөкли торган булдылар, җәен-кышын ул өйгә су ташый, идән себерә, итек, комган чистарта, савыт-саба юа, хәттә Патый балалары артыннан да җыештыра иде.

Бу җәбер-кимсетүләргә Таҗи дәшми генә түзә килде, бөтен кешеләрнең явыз һәм мәкерле икәнлекләренә, бары тик көчле кеше алдында гына баш июләренә елдан-ел ныграк ышана барды. Кешегә кеше – дошман икән. Авыр кара эшне һәркем икенче берәүгә йөкләргә тырыша. Хәйләкәр, тапкыр кешеләр үзләренең дошманнарыннан үч алалар. Хәер, донъяда аның әбисе яки әтисе кебек яхшы кешеләр дә бар, тик алар аз, алар көчсез һәм чарасыз. Таҗи андый булмас. Ул үскәч бөтен кешедән, хәттә Патыйдан да явызрак, мәкерлерәк булыр, беркемгә рәхим-шәфкать күрсәтмәс, бу кимлек-хурлыкларның үчен бише белән кайтарыр.

Таҗи үзенең бу “карашын” бик тырышып тормышка ашыра башлады. Яшьтәшләренең борынын сугып канатты, уйный торган уенчыкларын ватты, җимерде.

Аның өстеннән Патыйга килеп зарланалар, ә Патый моның өчен үги малаен тагын тотып кыйный торган иде. Үсә төшкәч, Таҗи Патыйга баш бирми башлады. Шуннан соң инде Патый ярдәмгә ирен чакырды. Таҗины тагы да усалландырып, аның сыртында көн саен каеш уйный торган иде.

Кайсын куркытып, кайсын юмалап, үз тирәсенә Таҗи бер төркем малай җыйды һәм алма-чия, яшелчә бакчаларын таларга, нәүрәп, келәт басарга, вак-төяк нәрсә урларга, эшкә ярамаслык итеп әйберләрне ватарга-җимерергә кереште.

Хәзер инде Таҗига Патыйның да, Салихның да көче җитми башлады. Авыл халкының ахырда бу хәлгә түземе бетте. Алар Салихны җыенга дәштереп:

– Синең ул малаең тамам теңкәбезне корытты. Син аны теләсәң нишләт, әммә күз алдыбыздан юк ит, – диделәр.

Таҗидан ничек котылырга белми йөргән Патый белән Салих, бу хәлдән файдаланып, аны эшкә урнаштыруны сорап, Әстерханга баручы бер кешегә ияртеп җибәрделәр. Тик ике ай да узмады, Таҗи яңадан кайтып килде. Аны тагы озаттылар – бу юлы Троицкига җибәрделәр, ләкин Таҗи озакламый аннан да Мәүлә Колыга кайтып төште. Халык аның усаллыкларына ачынып:

– Безнең Таҗи утта да янмас, суга да батмас, – дип сөйләнде.

Патый, аны тыярлык чара таба алмагач:

– Үксез бозау асрасаң авызың-борының май булыр; үксез бала асрасаң авызың-борының кан булыр, – дип сөйләнде.

Таҗиның әти-әниләре үз-үзләрен:

– Менә солдатка гына алсыннар, акылга утыртырлар анда, – дип юата башладылар.

Әммә Таҗига чират җитмәде. Тирә-юнендәге кешеләргә курку салып, ул авылда кала бирде.

Шуннан соң инде Миңлебайныкылар аны өйләндерергә булдылар. “Өйләнгәч үзгәрер, муенына камыт кигәч, акыл керер”, – дип уйладылар.

Шулай итеп, алар Таҗины өйләндерделәр. Әтисе аңа авылның бер читенә йорт салып бирде, сыер, ат, ике баш сарык бирде. Таҗига акыллы, ягымлы, булдыклы хатын туры килде. Өйләнгәннән соң Таҗи беркадәр басыла төште. Ләкин бу хәл озакка бармады. Ел ярымлап торганнан соң Таҗиның хатыны үлде, һәм Таҗи тагы да үз эченә бикләнә төште. Озакламый ул бөтен мөлкәтен сатып, өен кадаклады да, авылдан читкә чыгып китте.

Биш-алты ел югалып торганнан соң, Таҗи бөтенләй икенче кеше булып кайтып килде. Хәзер аның сөйләве дә, фикер йөртүе дә ипле, төпле иде. Җилкәләре киңәя төшкән, адымы салмакланган, күзләре очкынланып янып тора иде.

“Кайларда югалып йөрдең?” – дигән сорауга Таҗи:

– Мин җир астына төшеп бәхет эзләүчеләр арасында булдым, үзем дә шунда бәхет табарга тырышып карадым... – дип җавап кайтара иде.

– Ник кайттың соң? – дип сорагач:

– Көн буе җир астында күмер казып, ачлы-туклы яшәп кара әле! Түзәр хәлем калмады! – дип җавап бирә иде.

Авылдашлары тагы борчуга төшә башлаганнар иде дә, тик бу юлы куркулары бушка булды.

Таҗи үз йортына урнашып, кечкенә генә җирендә эшләп көн итә башлады. Ул бөтен мир эшләренә катнашырга тырыша, байларга, куштаннарга, хәттә муллаларга каршы ачыктан-ачык сөйли иде. Берничә тапкыр ул авыл байгураларының кырын эшләрен дә фаш итте.

Чабата үреп, чыпта сугып көн күрүче авыл ярлылары әкренләп аның тирәсенә туплана башладылар. Җыеннарда үзләре өчен файдалы карар чыгартырга тырышучы байлар һәм куштаннар белән Таҗи яклылар арасында әледән-әле бәрелешләр булып ала, тавыш, шау-шу, ызгыш куба иде.

Таҗи байларның күзләренә кылчык булып кадала, аларның бик нык ачуларын китерә. Тик аны берни дә эшләтә алмыйлар, бу “аяклы каза”дан котылу өчен җай чыкканны көтәләр иде.

Таҗи олыгая башласа да, тол ир булып яши бирде. Шуңа күрә аңа “Тол Таҗи” дигән исем дә куштылар. Аның инде Миңлебайлар нәселеннән икәнен онытып та баралар иде бугай. Ләкин Таҗиның моңа бер дә исе китми, чөнки ул туганнары белән араны күптән өзгән иде. Өйләнгәннән соң ул атасы йортына бер тапкыр да аяк басмады һәм, Патый белән очрашасы килмичә, әтисен җирләргә дә бармады. Патыйны ул “дәҗҗал”, “убырлы карчык” дип атый, тегесе исә аңа “карак”, “ристан” дия иде. Зөһрә карчык кына оныгын әүвәлгечә ярата, әммә Патыйдан куркып, Таҗига якын барырга кыймый иде.

Вафа җыеннарда Таҗига явыз дошманын очраткан кебек карый. Сафа исә абыйсын әлләни яратмый да, дошман да күрми. Ул ара-тирә аның белән очрашкалап тора, хәттә абыйсы янына кунакка да кергәли иде.

Менә хәзер дә ул, солдат хезмәтеннән кайткач, мулла белән мәзингә кереп чыкканнан соң Таҗи абыйсының хәлен белешә килде.

– Исәнме, Әхмәтсафа! Котылып кайттыңмы? – дип каршы алды аны Таҗи.

– Ходай коткарды әле менә, абый... – диде Сафа.

Чын күңелдән кул бирешеп күрештеләр.

– Я, ничек, патша хәзрәтләре тәхетен эчке вә тышкы дошманнардан сакларга ант иттеңме? – диде Таҗи.

– Итмичә нишлисең?

– Эчке дошманнарның кемнәр икәнен беләсеңме син?

– Кемнәр соң?

– Син дә мин, Мөхәммәтәмин, – диде Таҗи, көлеп.

IV. Ирдәүкә

Көтү күптән кайткан инде. Тавыклар да куначаларына кунганнар. Картлар да йокларга яткан. Бары тик яшь киленнәр генә йокламаган – он илиләр, ипи изәләр.

Күктә ай калка.

Авыл уртасына салынган бер йорт янындагы лапас эченнән җырлый-җырлый тукмак суккан тавышлар ишетелә: кызлар киндер тукмаклыйлар. Кечкенә-кечкенә дүрт каен тукмак лапас аратасына сүс бау белән асып куйган киндерне йомшарта. Салмак кына дөпелдәгән тукмак тавышлары картларны йокыга талдыра, яшьләр йөрәгендә тынгысыз дәрт кузгата.

Менә гармун тавышы сыздырып яңгырады. Елга буендагы көндез кызлар су ташый торган сукмактан ашыкмый гына егетләр менгәне күренде. Менә алар урамга да чыктылар. Уртада гармунчы. Ул башын бер якка кырын салган да, тырышып-тырышып гармун тарта. Ике егет җыр башлады:

Урамнардан узган чакта

Капкаң булсын кагарга.

Әгәр картлар чыгармаса,

Чык тәрәзә ябарга.

Җырга кушылып чыелдатып сызгырып та җибәрәләр. Төркем үсә бара. Яңадан-яңа егетләр, яшүсмерләр килеп кушыла. Тавыш көчәя.

Мәчет белән мулла йорты турысына җиткәч, егетләр тынып калды. Тавышлар беразга басылып торды һәм, шул турыдан узгач, яңадан көчәеп яңгырый башлады.

Егетләр төркеме тар тыкрыкка борылды да, арткы стенасы урам ягына караган салам түбәле лапас турысына җитеп туктап калды. Лапаста, стенаның теге ягында кызлар эшли, егетләр аларның киндер тукмаклавын, җырлавын ишетеп килгәннәр.

Егетләрне чакырган кебек, тукмаклар ешрак дөпелди, кызларның нәфис куллары тырышыбрак эшли башлады. Гармун һәм җыр тавышлары катырак яңгырады.

Тәрәзәңне ачып куеп

Кемгә күлмәк кисәсең?

Кашың кара, буең зифа,

Кем бәхетенә үсәсең?

Пыяла муенса бөртекләре чылтырашкан сыман тавыш белән җавап җыры ишетелде:

Ак өеңнең келәсен

Элә белми эләсең.

Картлар ятмый, ястү җитми,

Бигрәк иртә киләсең!

Каршы җавап кайтарганга егетләр бик сөенештеләр. Җыр, гармун тавышы туктады. Егетләрнең кайберләре тәмәке төрергә кереште, кайберләре такта ярыгы аша кызларга сүз куша башлады:

– Исәнмесез, кызлар!

– Кискән-кискән, киссәләр дә бер биршук үскән!

Егетләр көлешеп алдылар.

Бер егет, тәмәкесен төкерекләп ябыштыра-ябыштыра:

– Абау, бик кыска икән! – дип куйды.

Икенчесе:

– Каян күрдең син аны? – дип сорады.

Кызлар чыркылдашып көлештеләр.

– Телегезгә бик салынмагыз!.. Йосыф абзый йокламаган әле!.. – дип кычкырдылар эчтән.

– Нишли ул?

– Тире иләп күн эшли.

– Бәлки, иләк белән су ташый торгандыр?

Егетләрнең берсе, сүзне бүлеп:

– Йосыф абзый кем ул безгә? Чыксын, әйтербез үзенә: без карга түгел, чебешләрегезне алып китмәбез! – диярбез. Ботыбыздан асып куймас ич безне! – диде.

– Әй, куян йөрәк! Мактанган була тагын!.. Йосыф абзый чыкса, иң элек син элдертерсең әле...

Көлешә башладылар. Егетләр шаярып такта ярыгыннан салам суздылар.

– Мәфтуха, мә, тот!

– Сабира, кил әле!

– Галимә, кунарга кайчан чакырасың?

Кызлар ярыкка су, тузан сиптеләр. Җыр, гармун тавышлары бозылды. Тукмаклар да салмак дөпелдәми башлады, – алар үсмер кызлар кулына күчте.

Ике як та тонык ай яктысында бер-берен күзли башлады.

Кызлар кинәт стенадан читкә тайпылыштылар. Көтмәгәндә тыкрык ягындагы кечкенә капка ачылып, өстенә озын җилән, аягына киез итек, кашларына чаклы батырып йонлач бүрек кигән бер кеше килеп чыкты. Кулына зур гына күсәк тоткан иде. Егетләр тиз генә як-якка сибелештеләр.

Күсәк күтәреп чыккан әлеге кеше егетләрне әлләни ерак кумады, эрәеп кенә, ашыкмыйча, салмак кына атлап лапаска таба кире кайтып килгәндә, сукмак буена үскән биек әрекмән арасыннан берәү аның күсәген эләктереп алды. Күсәкле кеше туктады. Егет әрекмән арасыннан чыкты. Икесе дә, бер-берсен танып, сүзсез генә, ук шикелле очлы күз карашлары белән карашып тора башладылар. Якын-тирәгә поскан егетләр, ни булыр икән дип, тыннарын кысып көттеләр. Күсәкле кеше шунда көтмәгәндә:

– Исәнме, Сафа абый! – диде.

Әрекмән арасыннан чыккан егет – Сафа да:

– Кара, нинди үскәнсең! Бөтенләй зур кыз булгансың ич! – дип куйды.

Кыз, күсәкне аның кулында калдырып, капкага таба китте.

– Саҗидә, туктале, сүзем бар...

Саҗидә туктамады.

– Икенче вакыт, Сафа абый! – дип, капкадан кереп китте.

Егетләр поскан җирләреннән чыгып яңадан элекке урынга җыелдылар.

– Мин аны Йосыф абзый дип торам, ә ул Саҗидә мәлгунь икән!

– Тамам котны алды, шайтан кыз!

– Кыз түгел, егет ул Саҗидә! Чын ирдәүкә!

Һәммә егетнең котын алган Саҗидә Йосыф картның төпчек кызы иде.

Йосыф карт авылдашлары арасында үзенә аерылып тора торган бер кеше иде. Ул ел саен ашлыкны күп чәчә, ашыкмый гына эшли, чәчүгә иң соңгы кеше булып чыга һәм чәчүне иң соңга калып бетерә иде. Уракны тиз ура, ләкин көлтәләре бик озак җыелмыйча ята. Басудагы көзге яңгырга калган көлтәләр булса, болар Йосыфныкы дип тәгаен әйтергә мөмкин иде. Урылмыйча ятып терлекләр таптап бетергән ашлык та аныкы була иде.

Кызлары үсә төшкәч инде, Йосыфның басуда көлтәләре үреп ятмый башлады, шулай да ул һаман да әкрен кыймылдый, бөтен эштә дә башкалардан артта кала иде. Моның үзенә күрә зыяны да була, тик Йосыф карт артык хафаланмый:

– Ходай мәрхәмәтеннән ташламас әле, – дип кенә әйтә.

Һәм чыннан да, аның теләге кабул була кебек. Ул берәүгә дә бурычка керми, булганын бәрәкәтләп кенә тота һәм кышны таза гына чыгып, икмәген яңага чаклы җиткерә иде. Йосыфның калын иреннәре әледән-әле ярылгалап тора. Җәй көне ул ирененә кәгазь яисә яфрак ябыштырып йөри. Авыр сөякле, гаҗәеп кире беткән Йосыфның холкы яман булса да, үзе ул бик гадел иде. Аның очраган бер кеше белән теләсә кайчан сөйләшеп-гәпләшеп торырга яратуын да яхшы беләләр.

Йосыфның атлары да акрын кыймылдаулары белән хуҗасына охшаган. Каршыга кеше очраганда сәләмләп тавыш бирү белән атлар шундук туктап калалар. Әгәр карт көн буе сөйләшеп торса, атлар да көн буе басып торырлар иде: әйтерсең аларның ашыйсылары, эчәселәре дә килми; чебен-черки, кигәвен тешләгәнгә дә исләре китмичә, алар сәгатьләр буе селкенмичә тик торалар.

“Хуш.!.. Аллага тапшырдык!” – дигән сүзне ишеткәч инде, алар чөңгергәнне дә, сукканны да көтмичә кузгалып китәләр.

Кайвакыт Йосыф үзе өйдә калып, эшкә кызлары гына барганда да бу тискәре хайваннар ирләр сәләм биргәнне ишетүгә шып туктыйлар һәм “Аллага тапшырдык!” дип кычкырмый торып урыннарыннан кузгалмыйлар.

Бу хәл Йосыфның кызларын шактый кыен хәлдә калдыра. Әгәр каршы очраучы кеше атларның гадәтен белеп әлеге сүзне әйтмәсә, кызлар аларны урыннарыннан кузгата алмыйча елар дәрәҗәгә җитәләр иде.

Йосыфның беренче кызы үсеп җиткәч, йортка яучылар килә башлады. Ләкин Йосыф, кызын кияүгә бирергә теләмичә, төрле сәбәпләр таба торды.

– Алай бик тиз биреп җибәрергә тавык чебеше түгел лә ул, – дип җавап кайтара иде ул. Икенче кызына яучылар килгәч тә, Йосыф аны апасыннан узып кияүгә бирергә теләмәде. Шулай итеп, аның өлкән кызлары картая, ә кечеләре үсә торды.

Аннары инде алар йортына яучылар да килмәс булды.

Өлкән кызының битенә җыерчыклар чыга башлады, аның яшьтәшләре инде күптән бала-чага үстереп, әби булырга җыеналар иде. Кыз инде тормышка чыгып бәхет табудан өметен өзде, иннек-кершән ягынмый башлады. Йөрәгендә дәрт сүнде.

Аның сеңелләре дә картаеп барганлыкларын сизәләр, тик бер дә үзләрен сазаган кыз дип танырга теләмиләр.

– Безнең дәү апа да кияүгә чыкмаган әле, – дип, алар үзләренең яшь икәнлекләрен күрсәтергә тырышалар һәм, бөтен бәхетсезлекнең башы дәү апабызда дип, аның йөрәк ярасына кагылалар иде.

Кызлар:

– Миңа унҗиде генә тулды әле!

– Минем апаның яше егермедән аз гына арткан, – дип, бер-берен яшәртергә тырышалар иде...

Шуңа күрә дә Сафа, Йосыф кызларының иң кечесе Саҗидәне очраткач, соклануын яшерә алмыйча:

– Бөтенләй зур кыз булгансың ич! – дип әйтеп куйды.

Әйе шул, Йосыфның алтынчы кызы да үсеп буйга җиткән иде инде...

* * *

Йосыф картның кызлары турында сүз чыкканда һәр кеше аларны “Йосыф чебиләре” дип кенә атый. Әммә көлеп әйтелә торган бу кушаматны Саҗидәгә карата әйтергә берсенең дә теле бармый иде. Аны бөтен кеше башка кызлардан аерып куя, аның “Ирдәүкә” дигән үз кушаматы бар иде.

Әгәр Йосыф карт хасталабрак торса яки вакыты булмаса, ирләр хәленнән генә килердәй эшләрне Саҗидә эшли. Ул җир сөрә, иген чәчә, печән чаба, арбага көлтә төйи, шундый оста итеп, белеп төйи, олау ауса да көлтәләре чәчелеп-таралып китми, аларны яңадан тезеп саласы булмый. Ул кибән дә куя, әвендә ашлык та киптерә, “эһ” тә итмичә аркасына бишәр потлы капчыкларны күтәреп ташый. Аның өчен ике арбага ике ат җигеп урманга бару, атларны тимерчегә илтеп дагалатып кайту, чалгы кайрау, урак тешәү дә, арба майлау яки тавык сую да гаҗәп эш түгел.

Саҗидә телгә үткен, сүзгә тапкыр. Берәрсе аның ирләр эше эшләвен күреп: “Әй, чүпрәк баш!” – дип көлсә, Саҗидә аптырап калмый: “Синең шикелле тузан арасындагы таш бөртеге булганчы, чүпрәк баш булу мең өлеш яхшырак”, – дип, тегенең авызын каплый.

Сүгенгәнгә каршы да Саҗидә, уйлап та тормастан, шундыйрак сүз белән җавап кайтара иде.

Әгәр кызның җиккән аты гадәтенчә туктап, кузгалырга теләмәсә, Саҗидә монда да югалып калмый. Арбага торып баса да, сызгырып, дилбегәне болгап-торып атның сыртына китереп суга һәм: “Аллага тапшырдык!” – дип кычкырып җибәрә. Ат дәррәү кузгалып чабып китә. Саҗидә рәхәтләнеп шаркылдап көлә.

Хатын-кыз эшенә дә бик уңган, бик булган кыз Саҗидә. Өй эчендәге эшләргә дә, хуҗалык эшләренә дә, тегү-чигү эшенә дә кулы ябышып тора аның.

Әйтәсе дә юк, – шомырт кара күз, өскә кайтарылып торган кара керфек, озын толым, зифа буй, алсу ирен, тезелеп торган ап-ак теш бик сирәк кызларда гына очрый. Саҗидәдә әнә шул сыйфатларын барысы да бар, өстәвенә тагы, аның шаян холкы, яңгыравыклы тавышы, гомергә күңелгә кереп кала торган сөйкемле, матур күз карашы да бар.

Егетләр аның тирәсендә бөтерелеп йөриләр. Әммә ул аларның берсен дә өметләндерми, үзе тирәсендә әрсезләнеп йөри башлаган андый егетне бик тиз суындыра: “Беләм мин сине, юкка вакыт әрәм итеп йөрисең!.. Синең ишеләрне без бик тиз бөгеп салабыз!” – ди.

Егетләр шүрләп кире чигәргә мәҗбүр булалар.

Саҗидә аулак өйләрдә утырырга ярата. Анда ул җырлый, бии, гармун уйный, төрле мәзәкләр сөйли. Шунда егетләр дә булса, аларны көлкегә калдырыр өчен, ул инде бер-бер кызык уйлап чыгармый калмый.

Шуңа күрә күп кеше эченнән: “Бусы да апалары кебек сулып әрәм булыр микән?” – дип уйлый иде.

Саҗидәнең дус кызлары үзеннән:

– Син дә әтиең сүзенә карап “чеби” булып калырсыңмы икән? – дигәч, ул мәгънәле генә итеп көлемсери дә:

– Карарбыз әле, – дип кенә җавап кайтара иде.

* * *

Бу хәл Патыйның һәм Йосыф картның балалары кечерәк чакта булган иде. Бервакыт Йосыфның хатыны Сылу җиңги белән Патый, ефәк белән чигелгән намазлык өстенә янәшә тезләнеп, намаз укырга керештеләр. Шунда икесе бер вакытта намазлыктан торган чакта, алар, кәҗәләр сөзешкән шикелле, маңгайга маңгай бәрелешеп алдылар да, каты итеп кул кысыштылар. Өченче бер хатын аларның кулын аерды. Бер-беренә берәр басма җеп бүләк итештеләр, һәм шулай итеп алар гомерлеккә ахирәтләр булып киттеләр.

Ул заманда хатыннар әле Патыйдан өркеп тормыйлар, аның белән дуслашырга омтылмыйлар, Патый үзе дус-иш эзли иде. Сылу җиңги исә кыз балалар үстерә, аңа Патый шикелле мәкерле, явыз хатыннар тирәсендә саграк булырга кирәк иде. Шуңа күрә икесе дә ара якынайтуны хуп күреп, ахирәткә чаклы дус булырга кул бирештеләр.

Йола буенча, ахирәт дуслар һәрвакыт бер-беренә ярдәм итешергә, кайгы-шатлыкларын уртаклашырга, бәлә-казадан коткарышырга тиешләр. Бер-береңә әшәкелек эшләү түгел, берәрсе турында гайбәт сатучылар арасында булырга да ярамый аларга.

Вакытында Патый бу дуслыктан бик яхшы файдаланды. Сылуга килгәндә исә, ул аннан әлләни зур файда күрмәде, тик Патыйның гына аның гаиләсенә бернинди әшәкелеге тимәде.

Тора-бара инде Патый Сылуны бөтенләй кирәксенмәс дәрәҗәгә җитте, аңа бернинди ярдәм күрсәтми башлады. Әгәр Сылу җиңги Патый белән түгел, иблиснең үзе белән дуслык беркетсә дә, аның йортына яучылар килмәс иде. Моның сәбәбе Йосыф картның чамасыз үзсүзлелеге, кирелегендә иде.

Хәзер инде алар бер-берен гадәт буенча гына ахирәт дуслар дип йөрешәләр.

Патый Вафаны өйләндерү уена килгәч, воҗдан пакьлеге өчен генә улыннан:

– Йосыф кызын яучыласак, ни диярсең соң? – дип сорап карады.

– Үземнән ун яшькә олы хатын белән нишлим мин? Ул тискәре карт барыбер мин теләгән кызын бирмәс, – диде Вафа.

Шуннан соң инде Патый үз өстеннән бурыч төшкән дип санады һәм бу турыда бүтән сүз кузгатмады.

Әгәр авылда фәлән егет өйләнергә җыена икән дигән сүз чыкса, кызлы йортларда ыгы-зыгы башлана. Бигрәк тә Йосыф карт йортында тынычлык бетә иде.

Бу юлы да, Сафа кайткан дигән хәбәр ишетелгәч, Йосыф картның өлкән кызлары, үзләренең картаеп барулары белән һич килешергә теләмичә, татлы хыял, өметкә бирелеп, үзара пышын-пышын сөйләшә башладылар. Төрле сәбәп тапкан булып Миңлебайларга килгәләделәр. Хәттә Сылу җиңги үзе дә ахирәтенең шатлыгын уртаклаша килеп, аның белән бер самавыр чәй эчеп китте.

Бу юлы инде Патый Сафага Йосыф кызларының берәрсен әдәп йөзеннән дә әйтеп карамады.

* * *

Сафа, су эчертергә алып төшкән атын җитәкләп, әкрен генә сукмактан менеп килә иде.

– Сафа абый! – дип эндәшкән тавыш ишетелде.

Биек булып үскән бәрәңге сабакларын аралап, буразна арасыннан аңа таба җирән чәче өстеннән каешланып беткән түбәтәй кигән, зәңгәр күлмәкле, сипкеле бер малай килә иде.

Сафа туктады.

– Сине ике көн каравыллап йөрим инде, үзеңне генә туры китерергә, – диде малай, Сафага якынлашып.

Сафа малайның үзен болай тотышына бер дә гаҗәпләнмәде. Ул аның егетләр һәм кызларның ышанычлы бер кешесе икәнен, бу малай аркылы бер-беренә хат-хәбәр йөрткәнлекләрен белә иде.

Малай башындагы түбәтәен ипләп кенә салды да, аннан бөгәрләнеп беткән берничә хат алып, Сафага бирде.

– Бусы аксак Сәләхи кызы Мәптуха апайдан, ул сәләм тапшырырга кушты. Бусысы, зуррагы, Йосыф карт кызы Кәримәдән, ә менә кызыл кара белән язылганын Сәлимә апай бирде.

Сафа хатларны алып чалбар кесәсенә тыкты.

– Карале, энекәш, кызларга дигән хатны кемнән яздыралар хәзер?

– Сакау Галим яза.

– Миңа да язып бирмәс микән, матуррак итеп?

– Ник язмасын, язар... Аның әзер хаты да бар, бик матур, бизәкләр төшергән. Тик бәясе бик кыйбат...

– Күпме сорый соң?

– Унбиш күкәй!

Сафа кесәсеннән янчык чыгарып, ун тиен көмеш алды да, малайга сузды.

– Күкәй бирә алмыйм, менә шушы акчаны алсын. Ә менә бусы үзеңә, – дип, малайның кулына бакыр акча да тоттырды.

Малай, акчаны учлап, җиңе белән борынын сөртеп алды да:

– Ә хатны кемгә бирим соң? – дип сорады.

– Йосыф кызы Саҗидәгә.

Малай каушап ук китте:

– Саҗидә егетләр биргән хатны алмый ачулана, бүләкләрен дә кире кайтара...

– Ачуланмас... Минекен алыр...

– Ай-һай! Алырмы икән? Ярый алайса... – дип, малай икеләнә-икеләнә генә риза булды.

Шуннан соң йөгереп китеп барды. Сафа, атын җитәкләп, өйләренә таба атлады.

Сакау Галим кызларга яза торган хатларын: “Күктәге йолдызым, судагы кондызым, алтын бармагым, көмеш тырнагым”, – дип, гел бертөрле итеп яза иде. Хатта җыр никадәр күбрәк һәм бизәкләре чуаррак булса, баһасы да шулкадәр кыйммәтрәк була иде.

Сафа укый-яза белми иде. Ул кызлар хатының ниндирәк эчтәлекле булуын белә, шуңа күрә берәрсенә биреп укытуны кирәк санамый иде. Ул хат җибәрүчеләрне үзләрен генә күз алдына китереп уйлый иде.

Йосыф кызы Кәримә аның күптәнге танышы иде инде. Сафаның аны күп тапкырлар кочып сөйгәне бар, кызның чәч исен дә хәтерли әле. Элегрәк Кәримә авылда матур кызлардан санала иде, хәзер инде ул сулып, ямьсезләнеп калган. Шуңа күрә Сафаның элекке мөнәсәбәтләрне яңартырга бер дә исәбе юк иде.

Сәлимә әле биш ел элек кенә үсмер бер кыз иде. Хәзер инде ул саргылт чәчле, сипкелле, бүкән шикелле юан бер кызга әйләнгәндер. Юк, Сафага бер дә ошамый ул кыз.

Сафа солдатка киткәндә, Мәфтухага булса унөч-ундүрт яшь булгандыр. Чибәр кыз булыр төсле иде. Әгәр Сафа беркөн Саҗидәне очратмаса, аның елтырап торган шомырт-кара күзләрен күрмәсә, ул, шәт, Мәфтуханың хатына каршы хат белән җавап та биргән булыр иде. Ә менә хәзер күңелендә аның бер Саҗидә генә иде.

* * *

Уракка чыгар алдыннан, кыр эшләре башланганчы, авылда кыз сорап яучы җибәрү гадәте юк, чөнки ул вакытта кыз сораучыларга бер генә җавап: “Кыш буе асрап чык та, эш өстендә кешегә биреп җибәрме? Алла боерса, көз көне уйлашырбыз”... – дигән җавап кына була иде.

Патый да, Вафа да, Сафа да “Ашаганда – икәү яхшы, эшләгәндә – өчәү яхшы” дигән мәкальнең әнә шул вакытка карата әйтелгәнен бик яхшы беләләр иде; шуңа күрә Миңлебайлар йортында берәү дә Сафаны өйләндерү турында сүз кузгатмады. Һәркайсының үз планы, үзенең күз алдында тоткан кызы бар иде. Тик вакыты җиткәнче берсе дә үз планын чыгарып салмады.

V. Шайтан сандугачы

Җыен атнасы да килеп җитте. Хатын-кыз өйләрне җыештыра, стена, идән, сәкеләрне юа, мич агарта, мунчаларны җыештыра башлады. Аннары кешелеккә киемнәр әзерләргә керештеләр. Берәүләр яңа алъяпкыч текте, яңа яулык сатып алды, ак оек, киелмәгән өр-яңа чабата булдырды, остабикәдә эш эшләп алган пыяла муенса һәм таш мәрҗәннәрдән беләзек, муенсалар ясадылар, зур калфакларга энҗе һәм көмеш тәңкәләр тезделәр, бизәкле чуклар тактылар. Яңа кием юнәтә алмаучылар иске киемнәрен рәтләделәр. Хәттә карчыклар да иске-москыларын кабат кулдан үткәрделәр.

Һәр өйдә бал әчеттеләр, мулла белән мәзингә бурычлы кешеләрнең исемлеге тагы да артты. Гыймадиның үзенә бурыч тиешле кешеләрнең исемен билгели торган таягында да яңа тамгалар күбәйде.

Иртәгә җыен бәйрәме башланасы дигән көнне инде бөтен әзерлек җиренә җиткерелгән, өй эчләре бизәкле ашъяулык, чүпләмле сөлгеләр белән бизәлгән иде. Йорт хуҗалары кунак-төшем, дус-иш, туган-тумача килешкә дип затлы киемнәрен киеп куйганнар иде.

Басудан көтү кайтып, мал тояклары астыннан тузан болыты күтәрелеп калган чакларда күрше авыллардан кунаклар килә башлады.

Капка төпләренә әледән-әле җигүле атлар килеп туктый тора. Каршы чыгып алучы булмаса, кунаклар гадәттәгечә кычкырып сәләм бирәләр. Шуннан соң инде капкадан хуҗалар йөгереп чыга, ә кунак ашыкмый гына арбасыннан төшә-төшә:

– Җыеннар котлы булсын! Исән-сау гына яшисезме, кода? – ди.

Эш эшләп катып беткән кулларын чын күңелләреннән кысышып күрешәләр. Бизәкле капка, биек койма эчендәге такта түбәле йортларга, тарантаска пар ат җигеп, зур сандык белән күчтәнәчләр салган кунаклар килә. Хатын-кызларының өстендә төлке эчле, укалы камзул, башларында камчат бүрек, аякларында бизәкле сәхтиян читек. Ирләре, көн эссе булуга да карамастан, өсләренә кара постау тышлы бүре тун кигәннәр, билләрен яшел, зәңгәр яки кызы билбау белән буганнар.

Тәбәнәк кенә читән тоткан салам түбәле өйләргә исә буяусыз дуга, сүс дилбегә, юкә эшлияле, гади арбага җигелгән атлар гына килә. Бөтен бүләк-күчтәнәчләрен кечкенә бер төенчеккә төйнәп тез өстенә куйганнар. Хатын-кызларының өстендә киелгән ситсы күлмәк белән сырган бишмәт, башларында искерә башлаган калфак, аякларында тула оек белән агач башмак. Ирләренең өстендә тула чикмән, башларында каешланып беткән бүрек, аякларында кунычы ертылгалаган кызыл читек белән агач башмак. Кайсы берсе хәттә өстендәге киеме белән җигеп килгән атын да, бәйрәмгә дип, күршесеннән генә сорап торган була.

Иртән, таң ату белән, кунаклар парлашып мунчага китәләр, мунчадан чыгуга аларны табында кайнар коймак көтеп тора. Чигүле сөлге белән маңгай тирләрен сөртә-сөртә бик озаклап, тәмләп чәй эчәләр. Чәй эчеп туйгач, ирләр өйдән чыгып китә.

Урам киенгән-бизәнгән халык белән тулган. Читтән килгән бер сәүдәгәр карт өянке төбендә чатыр-кибет ачып җибәргән. Кытай, эрбет чикләвекләре, кара кузак, кызыл билле перәннек, йөзем, бизәкле кәгазьгә төргән, җилем кебек ябыша торган һәм таш кебек каты конфетларның исәбе-хисабы юк.

Бу тансык күчтәнәчләрне малайлар күкәйгә алмаштырып алалар. Кызлар авызларына конфет, перәннек тутырып, үз юллары белән йөгереп китеп бара. Малайлар чикләвек сатып алалар да, шуны бергә өеп, акча чөеп уйнарга керешәләр. Егетләр дә конфет-перәннек ала. Акчасы булганы унысын өч тиеннән папирос һәм тәмәке дә сатып ала. Кесәләренә күчтәнәч тутырып, алар инеш буена төшеп китәләр.

Койма буйларында төркем-төркем кыз-кыркын җыелышып тора. Алар конфет-перәннек алырга кечкенә кызларны җибәрәләр һәм, тегеләр әйләнеп килгәч, алар да тыкрыклардан гына инеш буена төшәләр.

Һәр йортта мичтә итле бәлешләр пешеп утыра. Казаннарда елкы, сарык ите кайный. Зур агач кашык белән аш өстендәге күбекне идәнгә алып ташлаганны көтеп, хатыннар аяк астында мәчеләр бутала.

Мулла белән мәзин авыл үзәгендәге бай йортларда кунак булып йөриләр. Әкрәм кари белән мәзиннең өлкән улы да Мәүлә Колының югары очындагы ярлы йортларда шул ук эш белән мәшгульләр. Шәмси мулланың уналты яшьлек улы, Казан мәдрәсәсе шәкерте Барый мәхдүм белән мәзиннең икенче улы түбән очтагы урамнарда йөриләр. Шулай итеп, авыл өчкә бүленеп, коръән укучылар һәм садака җыючылар белән “тиешенчә” тәэмин ителгән.

Мичтәге бәлешләрнең йөзе килеп, казандагы ашлар пешкәннән соң, төрле төстәге ситсы кисәкләреннән тегелгән корама тышлы сырган көрпәләр, тирән таштабаклар, зур агач чүмечләр йорттан-йортка күчеп йөри башлый. Мулла, мәзин һәм аларны алмаштыручылар чират буенча һәр йортка ашка керә торалар.

Алар тиз генә коръән сүрәсе укып, йорт хуҗасы белән кунаклардан садака алалар да, ит, аш, бәлеш ашарга керешәләр.

Йорт хуҗасы: “Башка сыебыз юк инде, гаеп итмәгез, кадерле кунаклар!” – дигәннән соң, алар кулларын күтәреп дога кылалар һәм сый-хөрмәт өчен рәхмәт әйтеп, икенче йортка китәләр. Анда да шул ук хәл кабатлана, тик бер генә аермасы була: соңрак кергән йортларда садакага дип мич сырына куйган бакыр акчалар инде кулны пешерерлек дәрәҗәдә кызып җиткән була.

Мулла белән кунак ирләр өйдән чыгып киткәч, анда хатын-кыз җыела. Хәзер инде остабикә белән мәзин хатынына коръән укып садака алырга, ит, бәлеш ашарга чират җитә. Баскыч төбендә аларны ат көтеп тора. Ирләре шикелле алар да кесәләрен, корсакларын тутырып, өйләренә төнлә генә кайтып керәләр, аннары тагы йорттан-йортка йөри башлыйлар.

Мулла, мәзин һәм картларын җыены әнә шулай давам итә.

* * *

Җыен көннәрендә мулла-мәзин өйләрендә аш пешерелми, хәттә самавыр да куелмый. Балалар сөт-катык белән, асрау һәм хезмәтчеләр каткан ипи белән ризыкланып торалар.

Исәпсез күп ашалган аш-сый, эссе итеп ягылган крестьян йортларындагы бөркүлек һәм йокысыз узган төннәр бәлеш ашаучыларны сәләмәтлеге белән кәефенә дә тәэсир итми калмый. Аларның күзләре тона, йөзләре каралып җир төсенә керә. Үзләре ачулы, юктан гына да кабынып китә торган булалар. Көн саен үсә барган янчык-янчык бакыр акча гына аларга “саваплы” эш башкаруларында зур бер юаныч була иде.

* * *

Авылның барлык яшьләре җыенның икенче көнен инеш буенда каршыладылар. Анда гармун тавышлары яңгырап тора иде. Менә өздереп-өздереп уйнаган гармунга бии дә башладылар. Бөтен су буе бәйрәмчә киенгән яшьләр белән тулган.

Бу шау-шулы төркемнән бер читтәрәк кызлар кубыз уйныйлар. Төрле яктан кызлар, егетләр, бала-чага агыла.

Чалт аяз күктән рәхимсез рәвештә кояш кыздыра. Кешеләр шау-шуыннан куркып чәчәкләр үскән түмгәкле болыннан тәкәрлекләр күтәрелеп очып китәләр. Тирә-якта төрле кисәкләрдән ялгап теккән корама юрган төсле яшел басулар җәелеп ята.

Конфет-перәннек белән сату итү дә кызу бара.

Әнә инешнең аргы ягында күрше авыл егетләре күренде. Җырчылар урыннарыннан кузгалдылар, алар артыннан башкалар да кузгалышып, култыксасыз күпергә таба киттеләр. Шаулаша-шаулаша, җырлый-бии, сызгыра-сызгыра киң генә иңкүлеккә җыелдылар.

Күрше авыл егетләре шунда атларын тугарып, арба тәртәләрен күтәртеп куеп, атларын шуңа бәйләделәр дә, шау-гөр килеп бәйрәм иткән яшьләр төркеменә кушылдылар. Ул арада ерак авыллардан да халык һаман килә торды.

Яшьләр җыены кызып бара иде.

Төрле авыллардан җыелган егетләр, кызлар бик тиз буталышып, төркем-төркем булып болынга тулдылар. Тукталып торган җыр, уен-көлке яңадан башланып китте.

Миңлебай Сафасы да шундый бер төркемгә килеп кушылды. Башында аның кара чуклы кызыл түбәтәй, өстендә әнисе бозып үзгәрткән кара тужурка, аягында солдат итеге, кара чалбарының балакларын итек кунычы эченә җыеп тыккан. Ияк-яңакларын чип-чиста итеп кырган, мыек очларын өскә таба бөтереп җибәргән иде.

Ул килүгә:

– Яле, солдат, осталыгыңны күрсәт!

– Патша итеге яхшы типтерә микән?

– Әйдә, күрсәт, биюеңне онытып бетермәдеңме? – дигән тавышлар яңгырады.

Кайсыдыр аны беләгеннән тотып түгәрәк эченә таба төрткәләргә тотынды. Чигенешеп юл бирделәр. Шулай итеп Сафа яшьләр төркеме уртасына килеп эләкте.

Гармунчы сыздырып бию көе уйнап җибәрде. Сафа бер кулына кызыл яулык тотып, икенче кулы белән бөеренә таянды да, шап-шоп җиргә типкәләп биеп китте. Ул әле шап иттереп учын учка сугып ала, әле чырылдатып сызгырып җибәрә, әле чүгеп куя. Тамаша кылучылар көй уңаена аяк тибеп, җилкәләрен сикерткәләп тора башладылар.

Шул вакыт яшьләр төркеменнән түгәрәк уртасына бер кыз йөгереп чыкты. Шундук танып та алдылар аны:

– Менә бусы шәп! Маладис! Шулай кирәк, Саҗидә! – диештеләр. Бию яңадан кызып китте. Тамаша кылучылар биючеләрне күз чите белән генә булса да күрик дип аяк очларына күтәрелделәр, алга таба кысылыштылар. Сафа белән Саҗидә бии-бии тамам кызып җиттеләр. Аларның бер дә арыр чамалары юк шикелле иде. Иң элек гармунчы биреште: хәлдән таеп, гармунын җиргә куйды. Сафа белән Саҗидә җитәкләшеп тыгыз төркем эченә кереп киттеләр. Түгәрәк уртасыннан чыккач, так-каравыл уенын уйнаучыларга кушылып, беренче пар булып бастылар.

Менә аларга да чират җитте. Кулларын ычкындырып, икесе ике якка йөгерделәр. Каравылчы зәңгәр күлмәкле, сипкелле битле ямьсез генә бер егет иде. Ул Саҗидә артыннан йөгерде. Теләмәгән кешесенә тоттырамы соң Саҗидә! Эзен буташтырып барган хәйләкәр төлке шикелле, ул егетне якын ук китерә дә, теге тотам дигәндә генә ялт итеп читкә тайпыла иде. Егет аны тота алудан өмет өзеп кул селтәде дә, Сафаны куа китте. Ләкин анысы да бирешмәде. Ахыр чиктә Сафа белән Саҗидә яңадан икәү бергә бастылар. Шулай берничә тапкыр кабатланды. Аннары алар җитәкләшеп бер читкә ял итәргә киттеләр.

Икесе дә ашыкмыйча, әкрен генә сөйләшә-сөйләшә атладылар. Каршы очраган кызлар шаяртып Саҗидәгә:

– Әһә, син дә каптыңмы? – диештеләр.

Егетләр исә Сафадан көнләшүләрен яшерә алмыйча:

– Шәп кызны эләктергәнсең, Сафа дус!.. Ныграк тот, ычкынмасын.

– Чәчләрегез чәчкә бәйләнсен! – диделәр.

* * *

Сафа белән Саҗидә шулай икәү йөри торгач, кич тә якынлашты. Уеннарның кызган чагы, болын өсте яшьләр белән кайнап тора. Акча чөеп уйнаучыларның бөтен игътибары һавага чөеп җибәргән акчада. Берәүләрне шатлыктан йөзе балкып китә, икенче берәүләрнең, отучыдан көнләшеп, чырайлары бозыла.

Кинәт шунда:

– Егетләр, мулла килә, таралышыгыз! – дигән тавыш ишетелде.

Һәммәсе сискәнеп китте. Җыр тынды, уенчылар җан-фарман чабышып качарга керештеләр.

Башына ак чалма ураган, өстенә яшел чапан кигән, кулына озын таяк тоткан Шәмси мулла, мәзинне ияртеп, уенчылар бакыр акчаларын калдырып качкан төшкә таба китте. Бер читтәрәк гармунчы егет утырып тора иде. Ул әле һаман да озак утырып оеган аякларын яза алмый иде. Шәмси мулла бөтен ачуы белән гармунчыга ябырылды.

– Ах, шайтан сандугачы! – дип, таягы белән кизәнеп гармунга китереп сукты.

Егетнең коты очты – аның өчен гармуны җаныннан да кадерлерәк иде Ул, гармунына ябышып, аны котырынган мулладан саклап калырга тырышты. Мулла икенче тапкыр кизәнүгә, таяк егетнең иңбашын яндырып алды. Шуннан соң егет сикереп торды да, аксый-аксый йөгерергә кереште. Мулла дулап-тузынып гармунны тукмады-тукмады да, таякның тимерле очы белән эләктереп алып читкә ыргытты. Гармун тәгәрәп китте, дөп итеп ташка барып бәрелде.

Шәмси мулла, әкияттәге Сәет Баттал шикелле, тирә-юнендәге халыкка усал бер күз карашын йөртеп алды да, ашыга-ашыга тарантасына барып утырды һәм яңадан коръән укырга, мич сырында кызып яткан бакыр акчаларны җыярга, бәлеш ашарга китте...

Сафа белән Саҗидә сөйләшеп туеп яңадан болынга кайтканда, мулланың тарантасы күперне чыгып, тузанлы юлдан авылга таба китеп бара иде инде.

Болын тагын яшьләр белән тулды. Уенчылар акчаларын җыярга керештеләр. Сатучылар чатырларын җыйдылар. Күрше авыл егетләре атларын җигә башладылар.

Гармунчы исә гармун калдыкларын кочагына җыеп тоткан килеш мулланы каргый-каргый сүгенеп тора иде.

VI. Ходайның мәрхәмәте зур булса да... хатын туендыра

Мөбин ахунның икенче улы Әкрәм кари – Шәмси мулланың бертуган энесе – Бохарада биш-алты ел укып авылга кайтканда Шәмси инде мулла булган, ә Әсма бөтен нәрсәне үз кулына алган иде. Бу вакытта аларның әниләре дә үлгән иде.

Әкрәм кари озын буйлы, таза гәүдәле, аңгырарак һәм беркатлырак кеше иде. Ул мактанырга, берәр төрле уйдырма сөйләргә шул хәтле ярата, үзе сөйләгәннәргә ахыр чиктә үзе дә ышана башлый иде. Кечкенә чагында ук ул ялкау, иркә һәм тискәре бер малай иде. Үсә төшкәч тә әлләни үзгәрмәде: теле белән кылны кырыкка ярырдай булып сөйләнсә дә, эшкә килгәндә утын агачын да урталай яра алмый иде. Унөч яшьлек “ятим малай” абыйсы ярдәменә, аннан да бигрәк Әсма җиңгәсенең рәхим-шәфкатенә таянып яши иде.

Әкрәм кари Бохарадан укып кайткач, аңа якындагы бер авылга мулла булырга тәкъдим иттеләр, ләкин Әсма моңа бөтенләй каршы төште.

– Атаклы Мөбин ахун улына кечкенә генә ярлы бер авылда мулла булу лаек эш түгел, – дип, Шәмсине дә үз фикеренә кушылдырганчы тукый торды. Әкрәм кари бу карарга каршы килмәде.

Аннары аңа бер зур бай авылдагы мәзин урынын тәкъдим иттеләр. Әсма анда да сәбәп тапты:

– Мөбин ахун мәгъзүменә, коръән хафизга мәзин булып, муллага баш иеп яшәү хурлык булмасмы? – диде.

*[Коръән хафиз – Коръәнне яттан белүче.]

Әкрәм кари бу юлы да җиңгәсе сүзенә колак салды. Шуннан соң инде аны бөтенләй дә чакырмый башладылар. Хәзер ул булса Шәмси мулланың ярдәмчесе генә була ала, ләкин бу хакта беркем дә бер сүз чыгармый иде.

Бохарадан кайтканның икенче елында, рамазан аенда, Әкрәм кари һәр тәрәвих намазыннан соң коръән хәтем чыгарга* дигән тәкъдим ясады. Шәмси мулланың хатыны мондый яңалыкның халыкка ошамаячагын белсә дә, бу фикерне бик хуплап якларга кереште. Мулла үзе дә моңа каршы түгел иде. Әкрәм кари әнә шулай хәтем чыга башлады. Мәхәллә халкына хәзер, төнлә өендә йомшак түшәгендә йоклыйсы урында, мәчеттә утырырга туры килә иде. Рамазан аеның беренче атнасында ук тәрәвих намазына йөрүчеләрнең саны бик нык кимеде. Төнлә коръән укуны туктатырга туры килде. Әкрәм кари уңайсыз хәлдә калды. Әсма остабикә исә моңа бик сөенде. Хәзер инде карины мулланың ярдәмчесе итәргә кирәклеге берәүнең дә башына килмәс дип ул тынычланып калды.

*[Коръән хәтем чыгу – яттан Коръән уку.]

Мулла белән остабикә Әкрәм карины киләчәктә бөтенләй зарарсыз бер кеше итү хакында уйлаша башладылар. Зур гына сарай сатып алып, шуны такталарыннан авыл читенә җил тегермәненә охшашлы ике катлы йорт эшләттеләр, йорт тирәсенә беркадәр каралты кордырып, тирәли начар гына койма белән тоттырып алдылар. Аннары Әкрәм карины күрше авылның мәрхүм мулласы кызына – Җиһан исемле, сабыр холыклы булса да үткен, чибәр бер кызга өйләндерделәр.

Әкрәм кари моңа бик риза-канәгать булып, абыйсы йортыннан аерылып башка чыкты һәм яшь хатыны белән үз йортында тормыш итә башлады. Иген игә белмәве, бернинди һөнәре булмавы аны бөтенләй борчымый иде. Тормыш аңа үзеннән-үзе барыр кебек тоела, авыл агайлары аның ише “дин башлыкларына” хәер-садакасын гел китереп торырлар дип уйлый иде.

Шулай итеп, Әкрәм кари Әсма остабикәдән, рәхмәт әйтеп, илле пот он, бер мүкләк сыер алды да, бик шат кәеф белән, хатынын ияртеп, яңа йортка күчте.

Атасы мирасыннан үзенә шактый өлеш тияргә тиешлеген белсә дә, ул: “Үзем табармын, үзем булдырырмын... Мужикларның җилкәләре нык булсын”, – дип уйлады.

Тора башлаган беренче көннәрендә аларның бөтен эше – ашау-эчү, йоклау, йокыдан торып янә ашау, намаз уку һәм тәсбих тарту гына иде. Әкрәм кари уенча, аларның тормышлары ал да гөл иде. Тик аның авыл агайларына булган өмете генә акланмады: алар карига берни китермиләр, үзләре өчен Әкрәм каридан дога кылуын да сорамыйлар. Ә абыйсы белән Әсма җиңгәсеннән алган байлыклары әкренләп бетеп бара иде.

Көз көне сыерны сатып, аның акчасына утын алырга туры килде. Ә яз җиткәч, Җиһан икесенә дә тансык булган беренче баласын тапты. Ир белән хатынга яңа мәшәкать артты. Ә алдагы көн һаман да билгесез, һаман да томанлы иде.

Иң элек Җиһанның башына уй төште. Әгәр тормышлары искечә барса, үзләренә бик кыен булачагын, беркем дә ярдәм итмәячәген аңлады ул. Иренә өмет юк. Күктән бәрәкәт иңгәнне көтү файдасыз. Ходайга сәҗдә кылып күпме бил бөктеләр алар! Алдагы кышта ач калмыйк дип, Җиһан эшкә керешергә карар итте. Тик нидән башларга? Кем белән киңәш кылырга? Ире белән киңәшүнең файдасы юк. Ул:

– Аллаһы тәгаләнең мәрхәмәте чиксез, җан биргәнгә юнен бирер, – диюен генә белә.

Әгәр дә инде хатыны үз сүзен куймаса, ул аны әллә нинди әшәке сүзләр әйтеп сүгә башлый, хәттә тукмап та ташлый иде. Әммә Җиһан үз сүзендә нык торды. Ул әнисе киңәшләрен исенә төшерде, аның, ире үлгәч, тугыз бала белән калып ничек донъя куып яшәгәнен хәтерләде.

Беркөнне иртәнге чәйдән соң, Әкрәм кари гадәтенчә ял итәргә яткач, Җиһан, кулына баласын күтәреп, авылның ярыйсы гына хәлле кешеләренә китте. Кереп исәнләшкәч тә:

– Хәлегезне белешә килдем, – диде.

Хуҗа хатын шапшак килеш-килбәтеннән, маңкалы малайларының катып беткән өс-башларыннан, өенең җыештырылмаган булуыннан уңайсызлана-уңайсызлана, ашыгып кына сәкенең бер кырыен чистартты да, кунакка утырырга урын күрсәтте. Өйдә ир-ат юк. Мич алдында самавыр кайнап тора иде. Табын җәеп чәй эчәргә утырдылар.

Ишле бала-чагалы йортта исәпсез күп эш эшли-эшли алҗып беткән хуҗа хатын үз зарын сөйләргә кереште:

– Тын алырга да вакыт юк. Менә өй эчен, балаларны күр. Ичмасам мохтаҗлыкта яшәсәң икән, югыйсә, аллага шөкер, бөтенесе дә бар, тик ул барлыктан мәгънә күрмим. Тегәргә дә вакыт юк, киенергә дә ара тими. Берәрсенә биреп тектерер идем дә, үч иткән кебек, бөтен авылда ышанып тапшырырлык кеше юк.

Җиһанга шул сүз генә кирәк иде.

– Минем барыбер эшем юк, тик утырам. Бир, үзем тегәм, рәнҗетмәссең, – диде.

Хуҗа хатын башта кунак әллә шаяртамы дип уйлады, аннары аның чынлап әйтүен белгәч, сөенеп китте. Чәй эчеп беткәч үк Җиһанга берничә кисәк күк киндер, җеп һәм малайларының үлчәвен алып бирде. Берничә көннән соң Җиһан аларга килешле генә, ыспай гына итеп теккән күлмәк-ыштаннар китерде. Шуннан соң инде ул хуҗа хатынның үзенә һәм иренә күлмәкләр тегәргә алды, аннары аның балаларына бишмәт, кәзәкиләр тегеп бирде.

Озакламый аның оста тегүе турында бөтен авылда сөйли башладылар. Шулай итеп аның “тегүче Җиһан” дигән аты таралды. Авылның киенергә, бизәнергә яратучы хатын-кызлары күлмәкне аңа биреп тектерә торган булдылар. Ул өс киемнәре дә тегә башлады. Хәттә көннәрдән беркөнне мәзин хатыны килеп, Җиһанга бер кочак эш калдырып китте. Аның артыннан байлар да китерә башлады.

Әкрәм кари бу хәлгә чыраен сытып:

– Мужиклар шакшысында казынып ят инде менә, – дип кенә мыгырданды.

Иренең андый сүзенә Җиһанның исе китмәде. Ул ару-талуны белмичә эш белән утырып, чыннан да “энә белән кое казый” иде. Шулай итеп, Җиһан кышка кергәндә берничә пот он җыйды, утын сатып алды, хәттә кием юнәтергә дип беркадәр акча да салып куйды.

Кечкенә генә хатын үзенең үгез кебек таза һәм симез, ата мәче кебек ялкау ирен туендыра башлады.

Берничә елдан соң инде Җиһан өч бала анасы булды, һаман да армый-талмый эшли бирде. Әкрәм исә:

– Аллаһы тәгаләнең мәрхәмәте чиксез, җан биргәнгә юнен дә бирер! – дип кабатлавын гына белде.

* * *

Сабирҗан мәзин мулланың хәйләкәр, өлгер Әсмасы җыйган байлыкны исенә төшерсә, ачудан шартлар дәрәҗәгә җитә иде. Ул Шәмси мулла белән аның хатынын ничек тә акылга утыртырга, үзенең дә көчен күрсәтергә хыяллана иде. Байтак вакытлар уйлап йөргәннән соң, ул үч алу әмәлен тапты. Бу эшкә Әкрәм кари корал булырга тиеш иде.

Сабирҗан белән Әкрәм бала чакларыннан ук дуслар, һәм хәзер дә аларның аралары әйбәт иде. Әкрәм карины мәзин үзенә тиң итеп санамаса да, аның белән дус булуын ташламый. Алар хәттә атна саен бер-беренең чәчләрен китәрешәләр иде.

Беркөнне шулай, бер-берсенең чәчен алганнан соң, чәй эчкәндә, мәзин үзенең әлеге планын тормышка ашырырга кереште.

– Карый! – диде ул. – Кайчанга хәтле син хатының эшләгәнне генә ашап ятарсың? Безнең мулла байлык җыю белән мәшгуль, ә балалар көнозын бер эшсез урамда йөриләр, бернинди дога белмиләр... Менә син шуларга сабак укытыр, китап сүзе өйрәтер идең. Хатының кыз балаларны укытыр иде.

Хатыны җилкәсендә яшәүне хурлыкка санамаган Әкрәм кари өчен бу сүз һич көтелмәгән бернәрсә булды. Байтак вакыт җавапсыз торганнан соң гына ул:

Абый рөхсәт итмәс бит... мәктәбе дә юк, – дип куйды.

– Мәктәпне үзем салдырам... Ә абыең ничек рөхсәт итмәсен икән?

Кариның икеләнүен күреп, мәзин фикерен куәтли төште:

– Балаларга дин сабагы укыту – мулла эше ул. Бу эш белән мулла я үзе шөгыльләнергә, я берәр кешегә тапшырырга тиеш. Безнең мулла өендә муенса тезеп утыра, ә балалар әлифне таяк дип тә белмиләр. Шул эшме инде, я?

Мәзин бик озак үгетләгәннән соң гына Әкрәм кари ахырда риза булды. Иртәгесе көнне үк мәзин балаларны укытырга ниятләве һәм моның өчен мәктәп салдырырга җыенуы турында дусларына сөйләде.

Шуннан соң атна да узмады, җомга намазына җыелгач, куштаннардан берәү:

– Җәмәгатьнең таралышмавын сорыйбыз, сөйләшәсе сүз бар, – дип халыкка искәртеп куйды.

Намаздан соң ул урыныннан торып сүзгә кереште:

– Балаларыбыз урамда бер эшсез җил куып йөриләр, дога белмиләр, укый-яза белмиләр. Мулла абзый аларны укыта алмас микән? Әйбәтләп сорасак, бәлки риза да булыр... Сез ни диярсез, картлар?

Мулла мондый сорауны бөтенләй көтмәгән иде, шулай да аптырап калмады.

– Дөрес, – диде, – тик менә саулыгым булмау сәбәпле үзем ул эш белән шөгыльләнә алмыйм, җәмәгатемнең эше күп. Әгәр каршы килмәсәгез, мин читтән хәлфә табармын.

– Борынгылар әйткәннәр: яныңда ятканны ягадан эзләмә, дигәннәр. Нигә үзебезнең Әкрәм карига гына тапшырмаска! – диде куштаннарның берсе.

Халык та аның сүзен куәтләде:

– Бик хуп! Бик хуп!

– Аннан да яхшыны эзлисе юк, барыбер таба алмасың, – диделәр.

Мәзиннең бу эше дошманнарына бөтенләй сиздермичә әзерләнгән иде. Мулла белән остабикә бу турыда берни белмиләр, каршы чарасын күрергә әзер түгелләр иде. Әкрәм кари исә үзе һәм хатыны Җиһан исеменнән балаларга сабак укытырга шундук ризалык бирде.

Сабирҗан мәзин үзеннән арткан бураны элекке янган мәдрәсә урынына китереп мәктәп салдырды. Һәм озакламый малайлар, култыкларына берәр утын агачы һәм букча кыстырып, мәктәпкә йөри башладылар, ә кыз балалар Әкрәм кари өенә – аның хатыны янына сабакка килә торган булдылар.

Шулай итеп, бер эшсез яткан әрәмтамак Әкрәм кари хәлфә булды, ә Җиһан тегүче хатыннан сабак укытучы абыстайга әверелде. Ягымлы, йомшак күңелле булганга, укучылар аны бик тиз яратып өлгерделәр.

Әкрәм кари белән Җиһан абыстай аш мәҗлесләрендә мулла һәм мәзин белән беррәттән иң түрдә утыра башладылар. Аларга Шәмси мулла белән остабикә генә ашларына төшкән таракан кебек итеп карыйлар иде.

Мулла белән Әсма остабикә үзләрен ашка дәшә килүчеләргә:

– Карины чакырмагыз!

– Карый хатыны булса, мин бармыйм! – дип әйтеп тә карадылар. Тик файдасы булмады. Авыл халкы Әкрәм кари белән Җиһанны балаларының остазлары санап, үзләренә ашка чакырырга онытмыйча, йоладагы барлык садакаларны бирә торалар иде.

Котырынган Әсма да, ул котырткан Патый да аларга бернинди зарар кыла алмадылар. Әкрәм кариларның әкренләп хәлләре яхшырып китте.

Әкрәм кари балаларга сабак укытырга керешкәндә, Миңлебай Сафасы үсмер малай булып, кыш буе мәктәпкә йөрде, кайбер догаларны өйрәнде.

Сафа, солдаттан кайткач та, Әкрәм кариның өенә барып, аңа ун тиен көмеш садака бирде, Җиһан абыстай куйган самавырдан чәй эчте.

Саҗидә Җиһаннан берничә ел сабак укыды. Ул намаз-ниязларны һәм төрле догаларны гына белеп калмады, укырга-язарга да өйрәнде.

VII. Әнә тегесен алам...

Печән өсте җитеп килә иде. Йортларда чалгы кайрый, чалгы сапларын җайлый башладылар, сынган тешләрен алмаштырып тырмаларны төзәттеләр.

Беркөнне төш вакытында Әкрәм кариларга Саҗидә килеп керде.

– Исән-сау гына торасызмы, абыстай? – диде ул.

Җиһан, керүчене искәрмичә сискәнеп китте, таныгач, елмаеп:

– Уф, котымны алдың, Саҗидә! Уз, уз әйдә” – диде.

Күрешкәч, сәке читенә утырышып дога кылдылар.

– Абыстай, безне догаңнан калдырма инде, шушы арада басуга чыгарга җыенабыз, – дип, Саҗидә Җиһанга берничә йомгак җеп сузды да, яңадан дога кылып, битен сыпырды.

Җиһан самавыр куярга кереште.

– Зинһар мәшәкатьләнмәгез, абыстай! – диде Саҗидә.

– Юкны сөйләмә әле. Әллә нидә бер киләсең. Чәй эчермичә җибәрәмме соң, – диде Җиһан.

Самавыр кайнаган арада алар бөтен авыл яңалыкларын сөйләштеләр. Саҗидәнең бала чакларын искә төшерделәр. Шул еллардан бирле кыз үзенең мөгаллимә абыстаен ярата һәм хәзер дә киңәш-табыш итәсе булса аның янына килә иде.

Сафа белән очрашканнан соң ул үзенең шатлыгын, әти риза булыр микән дигән шик-шөбһәләрен уртаклашырга, абыстаеның ярдәменә өмет итеп, гадәтенчә Җиһан янына килде.

Алар табын җәеп утырышырга өлгермәделәр, өске каттан шакыган тавыш ишетелде. Әкрәм кари хатынын чакыра иде.

– Карый намазга бара ахры. Син утырып тор, озатып җибәрим инде, – дип, Җиһан торып китте.

Саҗидә үзе генә калды. Күптән булган бер хәл исенә төште.

... Ул чакта тышта төн буена җил улады, күз ачкысыз салкын буран булды. Иртәнге якта гына җил тынып, күк йөзе аязып китте. Саҗидә, йокыдан торып юынгач, букчасы белән китапларын күкрәгенә кысып тотты да, култыгына чи усак агачы кыстырып, Әкрәм карилар йортына сабакка йөгерде.

Өйләрдә мичкә яккан чак иде. Пыяла урынына карындык тарттырылган кечкенә генә тәрәзәләргә эчке яктан кызгылт ут шәүләләре төшә – мичтә дөрләп-дөрләп салам кабына. Өйләрнең күбесен түбәләре тиңентен көрт басып киткән. Аяк астында шыгырт-шыгырт кар шыгырдый.

Менә хәзер Саҗидә утырган шушы өй – ул чагындагы сыйныф бүлмәсе – кызлар белән тулы иде. Өйләреннән алып килгән утын белән мичне ягып җибәрделәр. Аслыкка куйган чыра уты тонык кына нур сибеп бүлмә эчен яктыртып тора иде.

Саҗидә чабатасын салып, карын каккалады да, чөйгә элеп куйды, аннары үз урынына, тәрәзә буена, менә хәзер Җиһанның малае таралып йоклап яткан төшкә утырды. Бераздан абыстай килеп керде. Кызлар сәкегә, мич буена, хәттә, урын җитмәгәч, идән уртасына утырыштылар. Берәм-берәм Җиһан абыстай янына килеп, өйгә биргән сабакларын тыңлаттылар. Һәркайсының кулында китап булса да, алар аннан укымыйлар, ә узган дәресне яттан сөйлиләр иде. Берәр сүзне онытып төшереп калдырсалар, абыстай әйтеп җибәрә, алдагы дәресне яхшы ятлаганнарга яңа дәрес бирә иде.

Таң атты, яктырды. Берничә кыз ишегалдына чыгып, тәрәзәгә сыланган карны чистарттылар. Өй эченә тонык кына көн яктысы саркып керде. Чыра утын сүндереп, мичне томаладылар. Кизү кыз көянтә асып суга китте. Калганнары өй эчен җыештырып, иртәгесе көнгә чыра телеп куйдылар, сыерга азык салып, тавыкларны ашаттылар, самавыр куеп җибәрделәр. Шул эшләрне эшләп бетергәч, уйнарга керештеләр.

Көтмәгәндә ишек ачылып, бүлмәгә елтырап торган кара күзле, озын буйлы бер ир кеше килеп керде. Өстенә ул лопырдап торган озын чикмән, ялан аякка иске киез ката кигән, чикмән изүе ачык, аннан киң йонлач күкрәге күренеп тора иде.

Кызлар:

– Газиз агай! Газиз агай килгән! – дип, сөенешеп шаулаша башладылар.

Бөтен тирә-якка билгеле бер дивана иде бу. Үзе ул юаш, беркатлы, башкаларга да усаллык кылмый, үзен мыскыллаганны, рәнҗеткәнне дә күтәрми иде. Җәен-кышын бер үк кием киеп, авылдан-авылга йөри, теләсә кайсы йортка барып керә, биргәнне ала, бирмәгәнне сорамый иде.

Бигрәк тә аны бала-чага һәм хатын-кыз ярата иде. Туры килгәндә алар аны туктатып, аның белән шаярталар, аның мәгънәсез сүзләреннән һәм кыланышларыннан рәхәтләнеп көләләр иде.

Менә бүген дә балалар аңа ябырылдылар:

– Газиз агай, сиңа ничә яшь?

– Ә? Тугыз ике тулды.

– Газиз агай, акчаң бармы?

– Бар, бик күп... Хи-хи!..

– Акчаң кайда соң?

– Чүлмәктә.

– Чүлмәк кайда?

– Саескан койрыгы астында.. Хи-хи!..

Кызлар чыркылдашып көлеп җибәрделәр.

– Газиз агай, борыныңны сөрт!

Газиз чикмән чабуын кайтарып, эре генә кыяфәт белән борынын сөртте. Шулчак аның керләнеп каткан ялангач ботлары күренеп китте. Кызлар тагы чыркылдаша башладылар. Көлешү басыла төшкәч, шундагы шуграк кызларның берсе:

– Газиз агай, өйләнәсең киләме? – дип сорады.

– Килә.. Валлаһи, килә... .

– Кайсыбызны аласың соң?

Газиз кызларга күз йөртеп чыкты да, бармагы белән Саҗидәгә төртеп:

– Әнә тегесен алам! – дип кычкырды.

Иптәш кызлары Саҗидәне үртәргә керештеләр. Саҗидә гарьләнүеннән, оялуыннан кып-кызыл булды. Ул Газизгә ташланып, аны ишектән төрткәләп чыгарыр дәрәҗәгә җитешкән иде инде, шул вакыт кайсысыдыр:

– Абыстай килә! – дип кычкырды.

Өй эче тынып калды. Кызлар китапларын тотып быдыр-быдыр сабакларын кабатларга керештеләр...

Җиһанның улы Исмәгыйль елап уянуга, Саҗидә әлеге хәтирәләреннән бүленеп калды. Кыз аны кулына алып юатырга тотынды.

“Әнә тегесен алам”, – дигән сүз кабат аның колак төбендә яңгырады. Әгәр шул сүзне дивана Газиз түгел, бәлки Сафа әйтсә? Ачуланыр иде микән ул аңа?

Саҗидә малайны итләч тәненнән сыйпап иркәләде.

Бәлки Газиз дә бала чагында шушының шикелле матур булгандыр... Менә бу Исмәгыйль үсеп җиткәч нинди кеше булыр икән? Җиһан абыстай әйтә: кешенең тәкъдире үзе туганчы ук ләүхелмәхфүздә* язылып куелган, ди. Исмәгыйльнең тәкъдирен ничек беләсең? Ә Сафаныкын? Ул да Газиз шикелле куркыныч бер кеше булмасмы? Тәкъдирендә аның ни язылган? Әгәр ул да чикмән чабуы белән борынын сөртә торган булса? Аннары Саҗидә нишләр?

*[Ләүхелмәхфүз – диндә: язмыш тактасы.]

Кыз, күңелендәге шул ямьсез уйларны куар өчен, авыз эченнән укынып, “әстәгъфирулла, әстәгъфирулла!” дип төкеренеп куйды. Нишләргә соң – йөрәгендә уянган хисләренә ирек бирергәме, әллә аларны хәзер үк тыярга, сүндерергәме?

* * *

Шул көнне үк төштән соң Әкрәм кари янына Сафа килде, карига биш тиен садака биреп, догаңнан ташламасаң иде, диде.

Сафа белән Саҗидәнең сүз беркеткән кебек икесе бер көнне килүләре Җиһангә сәер тоелды.

“Моның берәр хикмәте юкмы икән? Араларында бер-бер хәл булмаганмы икән?” – дип уйланды.

VIII. Атың кәнфит ашый беләме?

Кыр эшләре вакыты да килеп җитте. Халык печәнгә төште. Җыен көннәрендә ярминкә кебек шаулап торган авыл тирән тынлыкка чумды.

Шундый көннәрнең берсендә Җиһан абыстай, буш вакыт табып, капка төбенә чыгып утырды. Әкрәм кари өйдә ял итеп ята иде. Балалар каядыр киткәннәр, тик өлкән кызы гына аш өендә эшләп маташа. Җиһанга уйланырга, узганнарын искә төшерергә берәү дә комачауламый иде.

Аның күз алдына бала чагындагы тормышлары, әтисенең аны укырга-язарга өйрәтүләре килде. Сабакны яхшы үзләштергәне өчен әтисе аны башыннан сыйпап мактый торган иде. Андый чакларда шатлыктан Җиһанның башы күккә тия иде.

Әммә көтмәгәндә әтисе үлеп китте. Әнисе тугыз ятим бала белән берьялгызы торып калды. Ярдәм итәр кешесе юк. Тормышның бөтен авырлыгы тол хатынга һәм ике өлкән кызы җилкәсенә төште. Шул кызларның берсе Җиһан иде.

Төрлечә әмәл кылырга туры килде. Ашарга ризык юнәтеп, алар төннәр буе эш эшләп утырдылар. Әнә шундый мохтаҗлыкта бертуктаусыз эшләп көннәр үтә торды. Җиһан буйга җиткән кыз булды. Сеңелләренең алдагы авыр көнен уйлап ул бик нык кайгыра иде. Үзен бай ахун малаена димләгәч тә бик сөенде, мулла хатыны булгач, туганнарыма ярдәм итә алырмын дип уйлады. Тик өмете акланмады.

Моннан берничә ел элек менә шушындый кызу эш вакытында Җиһан өйдә эшсез утыра иде. Халык кызу эш белән мәшгуль булып, үзләренә кием тектерү, бала-чагаларының өс-башын бөтәйтү турында уйларга вакытлары юк иде. Җиһанның да басуга чыгасы килде. Бөтен тирә-якта эш кайнап торганда өйдә кул кушырып тик утыру авыр иде. Ул, ире белән дә киңәшмичә, күп җирле күршеләренә урак урырга ялланды. Әкрәм кари, моны ишеткәч, хатынын тиргәп ташлады, хәттә каты-каты итеп берничә тапкыр суккалап та алды. Ләкин Җиһан моңа карамады, чоланнан урак алып, тимерчедән тешәтте дә, иртәгесен иртүк бер кулына өлкән кызын җитәкләп, икенчесе белән имчәк баласын салган кабык арбаны тартып уракка китте; бер шешә су белән ике-өч телем ипи алырга да онытмады.

Икенче көнне гомергә истән чыкмаслык бер хәл булды. Әллә Сабирҗан мәзин әйтеп, Әкрәм кариның оятына көч килгән, әллә бер ялгызы өйдә утыру уңайсыз була башлаган, ул иртәгә хатыны белән уракка чыгарга теләге барлыгын әйтте. Җиһан бу хәлгә бик сөенеп, шундук күршеләреннән урак алып чыкты.

Иртәгесен иртән Әкрәм кари ах-ух килеп, гомерендә беренче тапкыр йокысыннан кояш белән бергә торды. Кызыл чүпрәк белән ураган урагын иңбашына салып, бер кулына савыт белән су, икенчесенә икмәк төргән төенчек тотты да, эшкә ашыккан авыл агайлары арасына буталып, хатыныннан бер адым да калмыйча, басуга китте.

Әкрәм кариның холкын-гадәтен белгән кешеләр гаҗәпләнеп баш чайкадылар:

– Ярабби, хәерлегә булсын, хәерлегә булсын.. – диештеләр.

Җиһан үз кишәрлегендә урган көлтәләрдән балалар өчен куыш сыман нәрсә корып куйды, аннары яшь баласын имезеп күләгәгә яткырды да, беләгенә ак җиңсәләр киде. Шуннан соң күлмәк итәкләрен кыстырып куйды, көлтә бавы борып җиргә салды да, урырга кереште. Әкрәм, эшкә ничек башларга белмичә, өр-яңа уракны кулында тотып тора иде.

Алар яныннан узып барган бер уракчы:

– Әй, карый! Багана шикелле катып торма, бөгелә төш, кизәнә төш! Басуда күз тасырайтып тормыйлар, эшләргә кирәк! – дип кычкырды.

Әкрәм кари берничә адым читкәрәк китеп иелде дә, читек-кәвеш кигән аякларын аерып басты, урагы белән бер уч арыш сабагын чалдырып алды. Ул аларны сул кулы белән кысып җыеп алмакчы иде, ләкин арыш сабаклары, аны мыскыл иткән шикелле, бирешмәделәр. Урагы да буйсынмый иде. Бер тартуда учманы кырт иттереп кисеп чыгарасы урында, урак камылны берәмләп-берәмләп өзә яисә тамыры-ние белән йолкып чыгара иде. Күп тә үтмәде, учмадан ычкынып китеп, Әкрәм кариның сул кул бармагын кисеп керде. Карый шундук урагын җиргә атып бәреп, турайды да, әшәке итеп сүгенеп куйды.

– Әй, кил әле! – дип хатынына кычкырды.

Җиһан аның киселгән бармагына туфрак сибеп, чүпрәк белән кысып бәйләп куйды.

– Ирләр эшемени инде бу... – дип мыгырданды Әкрәм кари.

Шуннан соң ул балалар янына барып, алар белән янәшә сузылып ятты. Җиһан яңадан арыш урырга кереште.

Алар ура торган кишәрлек юл буенда гына иде. Үтеп баручылардан берәү, Әкрәм кариның ак чүпрәк ураган бармагын күреп:

– Әй, егет тә икәнсең үзең, карый! Халык әле җиңсәсен киеп эшкә керешмәгән, син инде әтәч суярга да өлгергәнсең! – дип кычкырды.

Карый каршы җавап кайтармады, йөзен читкә генә борды. Теге ят кеше, тагы берничә адым киткәч:

– Ялкауга бар да ял! – дип куйды.

Әкрәм кариның басуга беренче һәм соңгы чыгуы булды бу.

Шуннан бирле күп еллар узып, күп үзгәрешләр булды. Хәзер инде Җиһанның кызлары үсеп үсмер яшенә җиттеләр, ә кече улы Исмәгыйльгә икенче яшь китте. Муллага ачу итеп мәзин салдырган мәктәп Әкрәм кари белән Җиһан абыстайларның хәлен шактый яхшыртты. Хәзер инде аларның үз җирләре бар, тик алар уракны үзләре урмый, бәлки өмә ясап урдыралар иде.

* * *

Печән өсте дә үтеп китте.

Кышын алган бурыч исәбенә берише ярлылар печәннәрен муллага, беришеләре мәзингә яки Гыймадига илттеләр, берәр көн аларга эшләделәр. Урак өсте җитте, яңадан бөтен авыл басуга агылды. Көннәр бик эссе, арышның кибеп коела башлавы бар иде.

Арыш урагының беренче атнасында ук Җиһан өмә җыярга булды. Яшьләр аларга бик риза булып киләләр, чөнки Җиһанның ашы һәрвакыт тәмле, мул була. Бу юлы да әйтелгән көнгә Әкрәм карилар өенә иртәнге чәйгә байтак кыз, егет җыелды. Анда Миңлебай Сафасы белән Ирдәүкә Саҗидә дә бар иде.

Чәйләр эчеп майлы бәрәңге ашаганнан соң өмәчеләр кырга киттеләр. Яшьләр җыр җырлап, гармун уйнап, уен-көлке сөйләп, Әкрәм кариларның мари зираты буендагы җиренә килделәр.

Бу зират мариларның гыйбәдәт кылу урыны яисә каберлекләре булгандырмы, – моны берәү дә анык белми. Хәзер инде аннан куе үлән каплаган кечкенә-кечкенә чыгынтылар, ниндидер кабер ташы кисәкләре һәм артыш куаклары гына калган. Шул тирәдән узган чакта кеше я булмаса җәнлек кыяфәтенә кереп мине җен куды, яисә ут тавы күрдем, дип карганып сөйләүчеләр дә була иде. Шул тирә халкы бу урынны сихерле бер урын дип саный иде. Бирегә бала тапмый торган хатыннарны, төзәлмәс гарип кешеләрне, авыру атларны алып килеп, аларны өшкертү бик күптәннән бер гадәткә әйләнгән иде.

Әкрәм карилар җире нәкъ әнә шул каберлек белән елга арасында иде. Биредә быел арыш бигрәк тә куе, биек, эре башаклы булып уңган иде.

Өмәчеләр атларын тугарып су буена утлауга җибәрделәр. Шаяра-көлә, беләкләренә ак җиңсәләр кия-кия, эшкә керешергә әзерләнә башладылар.

– Егетләр! Бирегә килгән-килгән, зират янында берәрсен сихерлибез! – диде егетләрнең берсе.

– Әйтегез, кызлар, кайсыгызны сихерлик? – диде икенчесе.

Гадәттәгечә, кызларның барысы өчен Саҗидә җавап кайтарды:

– Карап карарбыз әле: кемне сихерләрбез, сезнеме, безнеме! – диде ул.

Икенче бер кыз:

– Чынлап, Фәхри, су буена барып белеп кил әле: синең атың кәнфит ашый беләме икән? Белмәсә, сине сихерлибез, – диде.

Көлешә башладылар. Фәхри ни дип җавап бирергә белмәде, уңайсызланып дәшми калды.

– Телеңне тыя белмәсәң шулай була ул. Оста капладылармы үзеңне кызлар! – дип, кайсыдыр көлеп кычкырды аңар.

Бер-берен шулай шаярта-көлә, кызлар, егетләр аралашып, эшкә керештеләр.

Саҗидәнең уң ягына Фәхри, сул ягына Сафа басты, ә Сафаны икенче ягында Мәфтуха иде.

Фәхри Сафаның яшьтәше иде. Бик яшьли әтисез калып, ул байтак нужа күрде, берничә ел батраклыкта эшләп йөрде. Әнисенең тырышлыгы, уңганлыгы, тапканны бик бәрәкәтләп, кысып тота белүе аркасында гына ул аякка баса алды. Байтак еллары авырлык белән донъя көтеп узды. Әнисенең бердәнбер улы булганга, Фәхрине солдат хезмәтеннән азат иткәннәр, ләкин шулай да ул һаман өйләнә алмый йөри иде әле.

Ул күптәннән бирле Тол Таҗи белән дус, җыеннарда да гел аны яклый иде. Моның өчен авылдагы күп кеше Фәхрине яратмый иде. Шулай да Йосыф карттан башка берәү дә аның яучыларын кире борып җибәрмәс иде. Фәхри авылда әйбәт егетләрдән санала, төскә-башка да чибәр иде.

Усал телләр Аксак Сәләхи кызы Мәфтуха белән Фәхри арасында нидер бар, дип сөйләсәләр дә, соңгы вакытларда Фәхри күбрәк Саҗидәгә күз төшереп йөри иде. Шуңа үч итеп булса кирәк, Мәфтуха солдаттан кайткан Сафага аеруча игътибар күрсәтә башлады. Сафа исә аның бу тырышуына гел әһәмият итмәсә дә, Мәфтуха өметен өзми иде. Менә ул бүген дә, Сафаны үзенә җәлеп иттерер өчен, аның белән янәшә басты.

Сафаның Саҗидәне яратып йөрүен берәү дә белми иде әле. Ул нәрсә Мәфтуханың да күңелендә юк иде.

Баштарак өмәчеләр әкрен урдылар, тора-бара эшкә күнегеп китеп, чын мәгънәсендә ярышып эшли башладылар.

Саҗидә белән Сафа тигез баралар иде. Көлтәне бер үк вакытта урып, бер үк вакытта кысып бәйлиләр дә, төп ягы белән җиргә утырталар. Мәфтуха да алардан калышмый. Тик аның көлтәләре бушрак бәйләнгән һәм кечерәк була иде.

Фәхри исә баштарак, Саҗидә минем оста уруымны күрсен дип, көлтәне аңардан алдарак урып өлгерә, әммә кыз аны күрмәгәнгә салыша иде. Озакламый Фәхри калыша башлады.

Шунда егетләрнең берсе:

– Карагыз әле Фәхригә! Артыннан каравылчылар калдырып бара, үзен җеннәр алып китүдән курка! – дип кычкырды.

Чыннан да, Фәхри кишәрлегендә анда-санда урылмаган арыш башаклары калып бара иде.

– Әйбәтрәк ур, Фәхри абый, юкса шадра хатын туры килер үзеңә! – дип кычкырды Саҗидә.

Егет бу юлы да ни дип җавап бирергә белмәде. Иптәшләренең игътибарын икенче якка бору өчен, ул ниндидер кызык хәл турында сөйләргә кереште һәм, сүз белән мавыгып китеп, уруын да онытты, башкалардан бик күп артта калганын сизмәде. Ул сөйләп бетергәндә, төрле яктан кәҗә булып кычкыра башладылар.

– Әллә берәүнең кәҗәсе көтүдән калган инде? – дип көлеп сораган булды берсе.

– Саҗидә! Кәҗәңне куып китер әле, артта калмасын! – дип кычкырды Мәфтуха.

– Фәхри дус, бүген син ипине бик зур телеп ашагансың ахры – урыныңнан кузгала алмыйсың, – дип, Сафа да сүз кыстырды.

Фәхри башын иеп иптәшләре артыннан җитешер өчен җәһәтрәк ура башлады.

Саҗидә белән Сафа үз алларын бетерделәр дә, билләрен язып тормастан, икесе берьюлы борылып Фәхригә каршы урып килә башладылар.

Ара якыная төшкәч, Саҗидә:

– Фәхри абый, юл бир! Тапталасың! – дип кычкырды.

Фәхри оятыннан җир тишегенә кереп китәрдәй булды. Егетләрнең берсе, аны кызганган булып:

– Фәхри, синнән рәт чыкмас ахры! Һич булмаса, Мәфтуха янына күч, – дип куйды.

Төшкә бу басуны урып та бетерделәр. Уракчылар җыр җырлап, шаяра-көлешә Җиһаннарга кайтып тамак ялгадылар да, яңадан басуга – Әкрәм кариның икенче басуына киттеләр.

Яшьләр арышны урып бетереп, көлтә куеп авылга кайтканда, көтү кермәгән иде әле.

Җиһанның аш бүлмәсендә тирә-күршедән җыйган төрле зурлыктагы унлап самавыр кайнап утыра иде. Уракчылар сөт, ипи, йөзем белән чәй эчтеләр. Аннары егетләр елга буена су коенырга төштеләр, кызлар кием алмаштырырга дип өйләренә кайтып киттеләр.

Алар әйләнеп килүгә, тышта яшел чирәм өстенә аш-су әзерләп куелган иде. Барысы да табын тирәли тезелешеп утырдылар. Иң элек итле тары өйрәсе китерделәр. Аннары зур агач табак белән тураган ит һәм керән чыгардылар. Табынга зур-зур ит бәлешләре дә килде. Бу кадәр тәмле сыйны барысы да яратып ашадылар.

Иң азактан, өстенә куе каймак салып, сөзмә китерделәр. Күбесенең инде кабарлык та хәле калмаган иде.

Кайберәүләр:

– Яхшы ризык торып калганчы, яман корсак шартласын! – дип көлә-көлә, тәмле сөзмәне ашарга керештеләр.

Аннары өмәчеләр амин тотып, хуҗаларга тыныч тормыш, бәхет, муллык теләп, кайтып киттеләр.

Караңгы төште.

Сафа белән Саҗидә, Әкрәм карилар ишегалдында тоткарланып торган булып, иң азактан диярлек чыктылар. Йосыф карт өенә чаклы икәү бергә кайттылар. Саҗидә, Сафаның әйтергә кыймаган теләген аңлап, тар тыкрыкка таба борылды. Шунда алар биек әрекмән арасына кереп үләнгә утырдылар.

Сафа белән Саҗидә аулак урыннарыннан кузгалганда инде кояш чыгышы ягы агарган, өченче әтәчләр кычкырган иде.

Озакламый мулла белән мәзин дә өмә җыйдылар. Дөрес, аларда Җиһаннардагы шикелле үк күңелле булмады, шулай да яшьләр монда да уен-көлкегә вакыт таптылар. Башка вакыттагыча биредә дә гармун уйнау, җырлау, бер-береңнән уздырырга тырышып шаяртышулар булмый калмады.

Сафа белән Саҗидә тагы бергә булдылар. Бергә урдылар, бергә утырып ашадылар, өйләренә дә бергә кайттылар.

Шуннан соң инде Фәхри Саҗидә артыннан йөрмәс булды, Мәфтуха да Сафага карата сүрелде.

Егетләр Сафадан көнләшеп йөри башладылар. Кызлар да Саҗидәнең бәхетенә көнләшеп карыйлар иде. Күбесе:

– Юкка гына йөри алар, Йосыф карт өлкән кызларын калдырып, барыбер Саҗидәне бирмәячәк. Бу кызын да “чебеш”кә әйләндерәчәк ул, – ди иде.

IX. Илчегә үлем юк

Көз дә җитте. Бәрәңге, чөгендер, кишерне казып алып җилдә киптерделәр, базларга, идән асларына кертеп салдылар. Ындыр артларында яңа ашлык эскертләре, солы, арпа кибәннәре калкып чыкты. Ашлыкны сугып амбарларга салдылар, салым түләү, йорт кирәк-яраклары алыр өчен базарга илтеп саттылар. Ирләр абзар-кураларны төзәттеләр, искергән салам түбәләрне яңа салам белән ябып чыктылар. Хатын-кыз өй җыештырды, морҗаларны агартты, мич ярыкларын балчык белән сылап чыкты, тәрәзәгә куяр өчен яңа карындыклар әзерләде.

Солдатка каралган егетләр, билләренә кызыл билбау буып, муеннарына ак шарф урап, сөйгән кызлары белән аерылышасыларын белгертеп, бөтен авыл буйлап гармун уйнап, җырлап йөрделәр, кызларның йөрәкләренә сагыш салдылар.

Миңлебайныкылар йортында Сафаны өйләндерү турында сөйләшә башладылар. Кайсы кызга яучы җибәрәселәрен берәү дә әле атап әйтми, ләкин киленнең нинди булырга тиешлеген, кемнәр белән туганлашу яхшырак икәнлеген барысы да сөйләшәләр иде. Патый да, Вафа да умартачы Гыймади кызын мактыйлар. Алар икесе дә Сафаны юан, шадра Сәлимәгә өйләндереп, умартачыны үзләренә бер таяныч итәргә, Миңлебайлар йортының элекке данын кайтарырга телиләр. Кодаларының байлыгына таянып, Вафага да авыл куштаннары арасына керергә юл ачарга хыялланалар. Ә Сафа үзе теләгәнен әйтергә һаман кыймый йөри иде әле.

Беркөнне Әсма остабикә Патыйны үзләренә кунакка чакырды. Иң кадерле кунак алдына гына куела торган тәмле ашамлыклар белән сыйлап, чәй эчкәннән соң, остабикә болай дип сүзгә кереште:

– Малаең, аллага шөкер, исән-сау йөреп кайтты, Фатыйма җиңги. Ходай шатлыгын күрергә язсын.. Аны башлы-күзле итәргә җыенмыйсызмы соң?

Патый хуҗа хатынның сүзне кай якка таба борганын аңлап җиткермәде. Шуңа күрә сагаеп кына:

– Алла боерган булса, үзебезнең дә исәп юк түгел, улым бик уңган, бик булган, вакыты да җиткән... – диде.

– Әйе шул. Бик тәүфыйклы егет диләр. Әйбәт кенә кыз да табарга кирәк инде үзенә. Күздә тоткан берәр кыз юкмы соң?

– Хәзергә юк әле...

– Алай икән... – дип куйды Әсма остабикә, үзенең әзерләп куйган планын әйтергә вакыт җиткәнен чамалап. – Кичә без хәзрәт белән дә шул хакта сөйләшеп утырдык әле, – диде ул аннары, сүзен давам иттереп. – Мин әйтәм, Сәләхи кызы бик тә чибәр, бик тә тырыш кыз булып чыкты. Шуны димләргә кирәк, мин әйтәм. Аның турында бер начар сүз ишетмәссең, авылда бер дигән кыз, мин әйтәм... Хәзрәт тә шул фикердә...

Әсма әйткән кыз теге Мәфтуха иде. Кызның атасы – аксак Сәләхи таза гәүдәле крестьян булып, бүген-иртәгә авылның куштаны булып китәргә тора иде. Мулла белән остабикә Сәләхине Миңлебайныкылар белән туганлаштырып, аларны үз йогынтысына алырга, мәзин белән умартачы Гыймадига каршы көрәштә үзләренә корал итәргә ниятлиләр иде.

Мондый сүзне көтмәгән Патый анык кына ни дип тә җавап кайтармады.

– Белмим инде, билләһи, ничек булыр... – дигән сүзне генә кабатлады.

Әсма остабикә кызның уңганлыгын, булганлыгын, җитезлеген, сабырлыкларын әйтеп мактарга кереште, чибәрлеген дә искәрми калмады. Аннары Сәләхинең хатынын мактарга тотынды. Сәләхинең хатыны яхшы гаиләдән чыккан, йортны да бик тота белә, ашка-суга да бик оста, диде. Патый әгәр шундый хатынның кодагыйсы булса ниләр отасын – һәммәсен санап чыкты. Кызның бирнәсен дә телгә алды. Иң ахырда Сәләхинең үзен мактарга кереште:

– Алла боерса, Сәләхи кызын берсүзсез бирәчәк, шундый уңган кияүне кулдан ычкындырамы соң, юләр түгел лә ул, – диде. Аннары, үзләренең дә бу эштән читтә калмаячакларын сиздереп: – Мулла киңәшен дә истә тотыгыз, – дип куйды.

Патый Әсманың тәмле теленә дә бирешмәде, аның сүзенә каршы да килмәде:

– Яхшы, уйлашырбыз... Балалар ни диярләр менә... Кызны берәү дә яманламый, – диде.

Шуның белән сүз бетеп, Патый өенә кайтып китте.

Сабирҗан мәзин, бу хакта ишеткәч, Әсманың нинди мәкер корганын аңлады. Ул Әсманың Миңлебайныкыларны кем белән туганлаштырырга ниятләгәнен белми иде әле, шулай да Әсманың, бу хәлдән файдаланып, аңа каршы көрәшергә үзенә ярдәмче әзерләвен бик яхшы сизенә иде. Мәзин йоклап калмаска булды. Дөрес анысы, Сабирҗан мәзин Вафа белән Патыйның ярдәменә мохтаҗ түгел, тик шулай да аларның бөтенләй мулла йогынтысына күчүләрен теләми иде. Шуңа күрә ул Вафаны үзләренә чакырып, баллап чәй эчертте һәм үзен кызыксындырган әлеге эш турында туп-туры сүз башлады.,

– Туй ясарга вакыт бит... Егетнең яше җиткәндер ич инде? – диде ул.

– Ясыйсы иде дә бит, мәзин абзый, менә кемнең ишеген барып ачарга белмибез әле, – диде Вафа.

– Кемгә барсаң, шул кертер. Әгәр инде үзегезнең күздә тоткан кызыгыз юк икән, ул чагында мин әйтим.

– Әйт.

– Безнең Гыймади кызының кай җире килмәгән? Үзем яучы булырмын... Бирми калмас, алла боерса.

– Ярый, сөйләшербез.

Сүз икенчегә күчте. Утырдашчылар яңа гайбәтләрне уртаклаша-уртаклаша бер самавыр чәй эчеп бетерделәр. Амин тотып бит сыпырганнан соң Вафа хуҗалар белән саубуллашып, кайтырга кузгалды. Сабирҗан аны капка төбенә хәтле озата чыкты. Аерылышканда тагы бер тапкыр искәртеп куйды:

– Озакка сузмагыз! Тимерне кызуында сугарга кирәк, – диде.

Иртәгесе көнне үк, Сафа өйләнергә җыена икән дип, бөтен авылда ачыктан-ачык сөйләшә башладылар. Берише кешеләр Саҗидәнең исемен телгә алдылар.

Әсма Патыйны яңадан кунакка чакырып, тагы чәй белән сыйлады. Аның артыннан Сабирҗан да Вафаны чакырып, җавабын сузмаска кушты. Хәзер инде бөтен авылның телендә мулла белән мәзиннең ярышына әйләнгән Сафаның өйләнү мәсәләсе генә иде.

Вафа өчен Сабирҗан тәкъдиме кулайрак иде. Ул Гыймади белән мәзин ярдәмендә тиз арада куштан булып китү мөмкинлеген күреп, бу тәкъдимне бөтен көче белән якларга тырышты. Патый исә, вакыты җиткәч Вафа алардан башка да куштан булыр дип уйлый иде, шуңа күрә Шәмси мулла хатынының тәмле теленә һәм дәлилләренә ышанып, Мәфтуха бик әйбәт килен булачак, аның анасы кебек хатын кодагыең булса да бик күңелле, дип сөйләнә башлады.

Хәзер инде Сафа үз сүзен әйтергә тиеш иде. Ул кайсы якка кушылса, шул як җиңәргә тиеш иде. Беркөнне иртән чәй эчеп утырганда, бу мәсәләне туп-туры Сафа алдына китереп куйдылар. Иң элек Патый сүз башлады. Сафаны Мәфтуханың уңганлыгы, чибәрлеге белән кызыктырырга ниятләп, кызны мактап сөйләргә кереште. Аннары инде Вафа матур сыйфатларны бик юмарт әйтеп, Гыймади кызын мактады. Сафа исә әнисе белән абыйсы сөйләгәнне башын иеп кенә тыңлап утырды да;

– Ул шадра бүкәнгә әтисе бай булганга гына өйләнәсем килми. Миңа Мәфтуха да кирәкми, – диде.

Патый белән Вафа беравыздан:

– Алайса кемне алмакчы буласың соң? –дип сорадылар.

Сафа җавап бирергә ашыкмады. Ул әнисенең дә, абыйсының да үзенең теләгенә каршы киләчәкләрен белә иде. Әммә гадәттәге күндәм, юаш Сафа бу юлы үз сүзендә нык торырга карар итте. Саҗидә белән теләкләре уртак булу аңа көч бирде. Күңеленнән Саҗидәгә биргән вәгъдәсен кабатлады һәм әнисе белән абыйсының бу соравына каршы:

– Йосыф карт кызы Саҗидәне алам! –дип җавап кайтарды.

Сафаның бу сүзе Патый белән Вафага яшен суккан кебек тәэсир итте. Алар аның Саҗидә белән йөргәнен беләләр, тик моңа гадәттәге бер мавыгу-шаяру дип кенә карыйлар иде. Гыймади шикелле бай кеше берсүзсез кызын бирергә торганда, Йосыф карт ише бөлеп беткән кешенең кызын алуны Вафа уена да китерми иде. Ул Сафаны үзенчә күндерергә, ышандырырга кереште:

– Донъя булгач, нинди көннәр булмас. Бай туганнарның бик кирәк булып куюы бар. Ул Йосыфның алты кызыннан гайре бернәрсәсе дә юк бит. Уйла әле син! Шыр ялангач булу мунчада гына яхшы ул!

Бу сүзләрнең Сафага тәэсире булмады. Ул, чәен тыныч кына эчеп бетереп, чынаягын каплап куйды, чәчелгән икмәк валчыкларын җыеп алып кабып җибәрде һәм амин тотып урыныннан кузгалгач кына өзеп әйтте:

– Әгәр син, абый, күбрәк байлыкка кызыгасың икән, ул чагында шул Гыймади бүкәнен үзеңә икенче хатынлыкка ал. Миңа Саҗидәдән башка берәү дә кирәкми, – диде.

Сафаны үгетләп тә, хәттә куркытып та карадылар. Аны Шәмси мулла да үз янына чакыртып сөйләште, Сабирҗан мәзин дә үгет биреп карады. Сафа һаман үзе:

– Әйткән сүземнән кайтмыйм. Егет сүзе бер булыр, – диде.

– Атаң синең бу кадәр тискәре кеше түгел иде! Кемгә охшап тугансың син? – диделәр аңа.

Сафа эндәшмәде.

Ниһәят, Сабирҗан мәзин, Миңлебайныкыларның мулла кулына төшмәячәкләрен аңлап, кул селтәде дә, Сафаның җилкәсеннән кагып:

– Ярар алайса, сүзеңдә нык тор, – диде.

Вафа да энесеннән чигенде. Сафаның кирелеген җиңеп булмаячагын мулла белән остабикә дә аңладылар. Патый, бер ялгызы калгач, улы белән берни эшли алмады.

Хәзер инде өйләндерү мәсәләсен озакка сузуның мәгънәсе юк иде. Әммә алда әле аның бик кыен бер ягы бар – кызның атасы Йосыф карт белән сөйләшәсе бар иде. Аның риза булачагына берәү дә ышанмый. Хәзер үк яучы җибәрсәң эшне бозып куюың бар иде. Шуңа күрә иң элек Патый үзе ахирәте Сылу җиңги янына барып кайтырга булды.

– Атасының андый эшкә риза булырына бер дә ышанмыйм. Шулай да тәвәккәлләп карагыз. Яучы итеп берәр дәрәҗәлерәк кешене җибәрегез, – диде ахирәте.

Бу эшкә Әкрәм каридан да кулайрак кешене табып булмас иде. Шуңа күрә Сафа аның янына үзе барып кайтты. Әкрәм кари ризалык биреп, икенче көнне иртүк Йосыфларга яучы булып китте. Ул килгәндә, Йосыф карт ишек алдында нидер эшләп йөри иде, кариның сәләменә каршы ачык йөз белән сәләм кайтарды да, кызларының берсенә:

– Кызым! Кунак килде. Чәй әзерләгез, – дип кычкырды.

Йосыф карт Әкрәм кариның тикмәгә генә йөрмәвен сизә иде.

Хатыны белән кызлары, аның ни йомыш белән килгәнлеген белеп, карый белән картны тәрәзәдән һәм ишек ярыгыннан күзәтеп тора башладылар. Баштарак алар донъя хәлләре, вак-төяк турында сөйләштеләр. Йосыф картның бер кызы яулык очы белән авыз-борынын каплап баскычка чыкты да, самавыр булды дигәнне аңлатып әтисенә кул изәде. Шуннан соң Әкрәм кари белән Йосыф карт өйгә керделәр. Сәкегә табын әзерләгәннәр иде. Шакмаклы ашъяулык өстенә агач савыт белән атланмай, телем-телем итеп яңа ипи турап куелган иде. Карый түргә менеп, төрле чүпрәк кисәкләреннән җыеп тегелгән корама көрпә өстенә утырды. Йосыф карт сәке кырыена урнашып чәй ясарга кереште. Әкрәм кари үзенең ни йомыш белән килгәнлеген берничә чынаяк чәй эчкәннән соң гына сөйли башлады. Йосыф карт күптән инде үз өендә яучы күрү өметен җуйган иде, шуңа күрә кунагы аның кызлары турында сүз чыгаргач, карт, минем кызларга да күз төшерүчеләр бар микәнни әле дип, гаҗәпләнә калды.

Әкрәм кариның Миңлебайныкылар исеменнән яучы булып килгәнлеген белгәч, Йосыф картның чырае тагын да яктырып китте. Әммә Саҗидә исемен ишеткәч, карт бөтенләй каушый калды. Йөзенә кан йөгерде, куллары дерелди башлады, гадәтенчә кәгазь кисәге ябыштырган калын иреннәре ачылып китте.

Әкрәм кари җавап көтә иде.

Йосыф карт, каушавын җиңеп, болай дип сорады:

– Карый! Синең атаң әйбәт кеше иде. Син мөхтәрәм хәзрәтебезне улы, үзең дә динне беләсең, китап, коръән укыйсың. Зинһар әйт әле: биш апасын калдырып, төпчек кызны кияүгә бирергә ярый дип кайсы китапта язылган?

Әкрәм кари мондый сорауны көтмәгән иде.

– Китап та, коръән дә андый эшкә катнашмый, Йосыф агай! Кыз яучылау – хосусый эш, – диде ул.

Мондый җавапка картның ачуы килде. Шуннан соң карый:

– Мин сине ихтирам итеп, үземнең тиңем санап килдем. Башка берәүгә булса бармас та идем, – диде.

Йосыф картның чырае йомшара төште. Әкрәм кари куркынычның узганы аңлап алды, шулай да болай дип әйтүне кирәк тапты:

– Мин – илчемен, Йосыф агай. Картлар әйткәннәр бит: илчегә үлем юк, дигәннәр... Минем бурыч – синең җавабыңны тиешле кешеләренә кайтарып тапшыру.

– Тавык чебиен дә тиктомалга чыгарып ташламыйлар. Ул да җан иясе бит... Кешеләр өчен кыз бала тавык чебиеннән дә кадерсезрәк, күрәсең, – дигәндә, Йосыф картның тавышы калтыранып китте.

X. Хурлыгы әтигә булыр

Биек ярлар, агач коймалар буена җил-буран киртләч-киртләч кар көртләре өеп китте.

Ярлы өйләрдә көндезен карындыклы кечкенә тәрәзә өлгеләреннән саркып кергән тонык кына көн яктысында, озын кичләрне пыскып янган тычкан уты яктысында мәзингә чыпта сугалар. Кызлар туку станында остабикә өчен сөлге, ашъяулыклар әзерлиләр.

Йосыф карт Миңлебайлар яучысын кире борып җибәргәннән соң, Сафаның өйләнү мәсәләсе хәзергә калып торды. Шул мәсәлә тирәсендә мулла белән мәзин арасында яңадан көрәш башланды. Әммә Сафа ниятеннән кире чикмәде, Саҗидә белән арасын өзмәде.

Беркөнне Йосыф карт калага солы сатарга киткәч, кызлары аулак өй ясарга булдылар. Сылу җиңги кызларының бу теләгенә каршы килмәде. Кич җиткәч, өй эче кызлар белән тулды. Һәркайсы үзенең кул эшен – кайсы тегеп бетерәсе күлмәген, кайсы чигелеп бетмәгән алъяпкычын, кайсы киерге белән келәм алып килгән. Беришеләре башлаган бәйләүләрен яисә бәйләү башларга җеп алып килгәннәр иде.

Өй хуҗалары да эшсез утырмадылар. Ишекнең ике ягына ике туку станы куйдылар. Мич буендагысына Кәримә утырып, шакмаклы ашъяулык тукырга кереште. Ян тәрәзә буендагысында Саҗидә кичә башлаган чүпләмле сөлгесен эшли иде. Аңа әнисе булыша. Өлкән кызлары тукыр өчен буй сару калыбына җеп чорный. Өйдә ике лампа янып тора. Кызларның һәркайсы үз эшенә бирелгән, моңлы бер көйгә сузып җыр җырлыйлар.

Беренче булып Кәримә сүз башлады:

– Нигә болай җебем өзелә, мин әйтәм, бактым исә: сосамның очы ярылган икән. Җафаланып беттем! Саҗидә, акыллым, шуны юнып кына бирче.

Саҗидә торып, әтисенең чәч кыра торган пәкесен алды да, сосаны юнырга кереште. Эшсез калган әниләре Сылу җиңги өйалдыннан әвернә тактасы белән тубырча алып кереп, идән уртасынарак киләпне сүтеп чолгарга утырды.

Эшләре бер дә алга бармый иде. Шуннан соң кызлар сөйләшә, шаяра-көлешә башладылар, табышмак әйтештеләр, аннары такмак-такмаза әйтештеләр, әкият сөйләделәр. Гармун уйнап, җырлап тәрәзә төбенә егетләр килде. Кызлар аларга ымлап кына әниләренең әле йокламаганлыгын аңлаттылар. Шуннан соң егетләр тындылар.

Озакламый Сылу җиңги киләпне сүтеп бетерде дә, әвернә тактасын өйалдына чыгарып куйды һәм аннан кергәч, тәмле итеп иснәнә-иснәнә:

– Балалар, бик шаулашмассыз инде, озак утырмагыз, лампаларның кәрәчине әз, – дип, мич башына менеп китте.

Бераздан, аның йоклавын белдереп, каты гына гырлаган тавыш ишетелде. Кызлар эшләрен ташладылар. Күңелле ыгы-зыгы башланды. Башта шырпы чөеп уйнадылар. Әйбер эзләгән булып, бер-берсенең битенә корым сөрттеләр. Аннары “Пута сугыш” уенын уйнарга керештеләр. Монысында иң күбе Саҗидәгә эләкте. Хәер, ул үзе дә бурычлы булып калмады. Ул һәрбер “гөрләүче”нең аркасына шап иттереп китереп суга, ә тегесе: “Ай, авырттырды! Саҗидәдер бу!” – дип танып ала да, аны аркасы белән идереп, бар көченә дөпелдәтеп суга иде. Аннары барысы сәкегә ятып, бишмәт җиңе аша йолдыз карадылар, битләрендәге корымны тагы да җәя төшеп, су бөркештеләр.

Аулак өйдәге иң кызык уен – Шамакай уенын Саҗидә башлап җибәрде. Ул мич артына кереп, шамакай булып киенде дә, әкрен генә атлап идән уртасына чыкты. Башына яулык өстеннән иске бүрек кигән, бүрек өстеннән ертык җилән бөркәнгән, корсагына сөлге белән зур мендәр бәйләгән. Кашларын куе итеп күмер белән каралткан, битләренә җыерыклар сызган, кулына озын табагач тоткан. Бу чын Саҗидә түгел, бәлки ниндидер ямьсез, котсыз бер маска иде.

– Кем син? Каян килдең? – дип кычкырдылар кызлар.

Саҗидә тешен ыржайтып, телен чыгарды, әкрен генә иреннәрен ялап алды һәм ямьсез, усал итеп акайткан күзләре белән сөзеп карап чыкты да, сакауланып:

– Минем йортым – кара урман, минем ирем – урыс, исемем – Шамакай, – диде.

– Кая барасың?

– Бала табарга җылы урын эзлим.

– Балаңның атасы кем?

– Белмим, күбәү алар.

– Кайсы мулла никахлады сезне?

– Урмандагы аю.

– Балаңның кендеген кем кисәр?

– Убырлы карчык.

– Ник болай йөрисең? Иргә чык.

– Минем каккан казыгым да юк. Барлык сакаллы ир-ат – минем ирем, бөтен донъя – минем илем, кара урман – торган җирем... Башыгызда тырнак очы кадәр генә дә акылыгыз булса, миңа иярегез, сылуларым.

Җен кызының өстенә йон йомгаклары очты. Кызлар аны кулларына ни эләксә шуның белән: бөтереп ишкән сөлге, җеп йомгаклары, мендәр, чабаталар белән дөмбәсләргә керештеләр. “Шамакай” чинап-ыңгырашып, суктырмаска тырышты һәм ахырда ике кулы белән эчен тотып мич арасына кереп китте.

Бу шау-шуга әниләре йокысыннан уянып:

– Ятыгыз инде, кызлар! Җитәр, уйнап туйгансыздыр! – диде.

– Хәзер, әни, – диде Саҗидә.

Кызлар тиз генә өй эчен җыештырып, битләренә буялган корымны юдылар. Өйдә булган бөтен кием-салымны, эрләргә дип әзерләнгән йон, сүсне сәкегә салып, шуны өстеннән ак киез җәйделәр. Урын әзер булды. Барысы бергә тезелешеп ятарга җыена башладылар.

Шул вакыт әкрен генә тәрәзә чиерткән тавыш ишетелде. Саҗидәгә өлкән апасы:

– Бар! Солдатың килгән ахры, – дип пышылдады.

Саҗидәнең апалары аның бәхетеннән беркадәр көнләшәләр, шулай да аңа начарлык теләмиләр, киресенчә, ярдәм итәргә генә торалар иде. Әтиләре Сафаның яучысын кире борып җибәргәннән соң, алар Саҗидәгә тагы да игътибарлырак була башладылар. Аны кызгансалар да, Саҗидә кияүгә чыга алса, әтинең яучыларны кире борып җибәрергә төп сәбәбе калмас дип өметләнәләр иде. Хәттә яше утыздан узган иң өлкәне дә күңеленнән кияүгә чыгу хыялына бирелгәләп китә иде. Хәзер дә ул:

– Бар, бар! Сафа дәшәдер... – дип, Саҗидәгә теләктәшлек итеп баш какты.

Саҗидә, әнисенә сиздермәс өчен, күлмәкчән генә тышка чыгып китте, баскычта туктап, як-ягына каранды.

Инде төн уртасы җиткән иде. Биек аяз күктә йолдызлар җемелдәшә. Кар, тузан кебек бөтерелеп, өй нигезенә сырыша иде.

Өй чатыннан карамчык бер шәүлә килеп чыгып, сакланып кына баскычка таба атлады. Саҗидә әкрен генә тамак кырды. Карамчык кызурак килә башлады. Кыз баскычтан сикереп төшеп Сафаның кочагына килеп керде. Егет аны киң тун чабулары белән әйбәтләп төреп алды. Бер-беренә сыенышып, донъядагы бар нәрсәне онытып, берничә минут тын тордылар.

Ах, бу кире беткән Йосыф карт булмаса! Мулла белән мәзин, умартачы кызы Сәлимә, куштан кызы Мәфтуха булмаса! Үзсүзле Патый белән комсыз Вафа булмаса!

– Үз теләгебезгә ирешергә бирмәсләр микәнни алар? Бер-беребезне сөеп яшәргә язмаган микәнни безгә? – диде Сафа пошынып.

Саҗидә бу хәл белән килешергә теләми. Ул үзенең көченә ышана:

– Әти каладан кайткач, әвенгә ягачак. Синең вакытың буш, кил дә тагы бер тапкыр сора. Мин дә сөйләшермен.

– Шуннан?

– Шуннан соң да ризалык бирмәсә, үзенә үпкәләр...

Сафа моның мәгънәсен бик тиз аңлап алды һәм дулкынланудан йөрәге типкән хәлдә:

– Нишләмәкче буласың? – дип сорады.

– Киемнәремне төйним дә, сезгә киләм... Хурлыгы миңа булмас, әтигә булыр... Кире куып җибәрмәссез бит?

Сафа аны каты итеп кочып, ирененнән үпте.

* * *

Өй түбәләренә тия язып күктән авыр кар болытлары агыла. Ара-тирә шул болытлар арасыннан кызгылт кояш нурлары ялтырап китә. Озакламый буран кузгалырга җыена иде.

Сафа, өстенә иркен тунын киеп, беравык капка төпләрендә уйланып басып торды, аннары якындагы тыкрыкка борылып, ындыр табагына китте. Йосыф карт әвененнән бөтерелеп төтен чыга иде. Сафа шунда: “Керимме, юкмы?” – дип икеләнеп калды. Аннары тәвәккәлләп, ишектән атлады да, төтен болыты эченә килеп керде.

Башта төтен әчесеннән күзен ача алмый торды, аннары тонык кына елтыраган ут яктысы күрде. Сафа утка таба атлап, базга күз салды. Базда нарат тамырлары, коры-сары ботак өстендә киндер күлмәктән Йосыф карт утыра иде. Мичтән ялкын телләре сузылып, шуларның очыннан бөтерелә-бөтерелә төтен күтәрелә. Башаклары белән утка таба салган солы көлтәләре чытыр-чытыр итә иде.

Сафаның күз алдына Шәмси мулла вәгазьләрендә сүрәтләнгән тамук күренеше килде. Йосыф карт үзе шундагы тамук капкасын саклаучы Зобанины хәтерләтә иде.

Сафа: “Баздан чакырып чыгарыргамы, әллә үзе чыкканны көтәргәме? Ничек итсәм яхшырак булыр?” – дип уйланып торганда, Йосыф карт, урыныннан кузгалып, кышкы йокысыннан бүленгән аю шикелле мүкәйләп өскә менә башлады. Сафа ихтыярсыздан бер читкәрәк тайпылды.

Карт баздан чыккач әйләнеп күз дә салмады. Әвен өстенә куйган озын нарат колганы уң кулы белән әкрен генә тартып алды да, сул кулы белән бер башыннан икенче башына таба капшап бара башлады. Бу нарат колгасы әвен эченең күпме кызганлыгын чамалый торган термометр сымак бернәрсә иде. Йосыф картка әвен эче җитәрлек кызган, эссесе тигез булып күренде, ахрысы. Ул таякны кире урынына куйды да, яңадан төшмәкче булып баз читенә килде. Карт базга аягын сузам дигәндә генә, Сафа кычкырып сәләм бирде һәм аңа таба атлады.

– Кем бу?

– Мин идем, Йосыф абзый... Миңлебай Сафасы.

– Ни кирәк?

– Тыңласаң, йомышым бар иде.

Йосыф карт Сафаның ни йомыш белән килгәне сизде. Беравык дәшми генә үзалдына карап торды, аннары ашыкмыйча:

– Һе, алайса... әйт соң йомышыңны... – диде.

Киң ыштан бөрмәсеннән ниндидер бер әйбер алды һәм, Сафаны тыңларга әзерләнеп, янып торган мич катына чүгәләде. Сафа да аның янына урнашты. Ул сөйләгән чакта Йосыф карт кулындагы әйберсен әкрен генә әйләндергәләп торды. Бу – матур гына юнылып, кулда йөри-йөри шомарып беткән куыш агач тамыры, аның нечкә башы тишелгән, шуңа бөке тыгып куелган иде. Тәмәке савыты хезмәтен үти иде ул. Карт аның бөкесен алды, сул кулының баш бармагы тырнагы өстенә ипләп кенә бер чеметем тәмәке салды да, тәмәке савытын яңадан ыштан бөрмәсенә кыстырып, Сафаның сөйләп бетергәнен көтә башлады.

Ниһәят, Сафа сүзен әйтеп бетерде.

Йосыф карт, баш бармак тырнагын борын төбенә китереп, тәмәкене исни-исни:

– Алай, алай, – дип куйды һәм бик кәефе булган бер кыяфәт белән каты итеп төчкереп җибәрде.

– Исәнлеккә булсын! – диде Сафа.

Карт тагы төчкерде, аннары башын читкә борып борынын сеңгерде һәм җиң очы белән әйбәтләп борынын сөрткәч кенә басынкы бер тавыш белән сүзгә кереште:

– Эх, энем! – диде. – Әгәр бу сүзне синең урында башка берәү сөйләсә, мин аның кабыргаларын санап җибәрер идем. Акыллы егет син, сүзгә дә оста! Була торган булса, мин сиңа бер кызымны гына түгел, өч кызымны биреп җибәрер идем. Әммә син булмастайны сорыйсың. Карт көнемдә мин үз өстемә андый эшне ала алмыйм. Йортыма яучы да җибәрмә, бу турыда бүтән сүз дә чыгарма. Мин сүземнән кире кайтмыйм.

Бу кадәр тискәре картны үгетләп маташуның мәгънәсе юк иде. Шуңа күрә Сафа китәргә кузгалды. Йосыф карт базга төшеп китте.

Шул көнне үк Сафа теге сипкелле малай аркылы Саҗидәгә әтисе белән сөйләшүнең нәтиҗәсе турында хәбәр иттерде.

* * *

Иртәгәсе көнне Йосыф карт әвендә киптергән солыны бергәләшеп сугып бетерделәр. Төштән соң карт өйгә бер кочак юкә кертеп, тар гына итеп телде дә, чабата ясарга утырды.

Кич җитеп килә иде. Саҗидә әйбәт күлмәген киеп, башына зур француз яулыгын бәйләде. Өйдә үзенә урын таба алмыйча әрле-бирле йөрде. Мич тирәсендә кайнашкан ике апасы Саҗидәнең нинди хәлдә икәнлеген күреп, дәшми генә ни буласын көтә башладылар.

– Әти! – Саҗидә үз тавышыннан үзе сискәнеп китте.

Әтисе башын күтәрмичә генә:

– Ни әйтмәкче, кызым? – дип сорады.

– Синең янга кичә Сафа килдеме?

Йосыф карт дулкынланган Саҗидәгә елт кына күз төшереп алды, дәшмәде.

Хатыны Сылу белән башка кызлары авыз ачарга да куркып торалар иде.

– Я, килде... Анда синең ни эшең бар? – диде карт, ниһәят.

– Эшем юк. Тик әйт әле: син аңа ни дип җавап бирдең?

– Минем ни дип җавап бирүемдә синең ни эшең бар? Әллә оятыңны җуйдыңмы, атаң белән кияү хакында сөйләшмәкче буласыңмы? Чыгып кит моннан! Күземә күренәсе булма. Минем сиңа да, Сафага да көчем җитәр...

Кыз урыныннан селкенмәде дә. Сак булырга кирәклекне бөтенләй онытып тагын телгә килде:

– Әнә синең аркада апаларым корып-кибеп беттеләр инде! Синең кирелегең аркасында! Мин алар шикелле булырга теләмим, теләмим!

Сылу карчык, Йосыфның чабата калыбы алырга үрелүен күреп, Саҗидәне ишеккә таба этеп җибәрде. Кыз, исенә килеп, ялт кына өйдән атылып чыгып китте. Авыр чабата калыбы ябылып өлгергән ишеккә шалт итеп барып бәрелде.

– Ах, оятсыз! – дип кычкырып калды Йосыф карт. Аннары бөтен ачуын хатыныннан алырга кереште: – Син балаларга тәрбия бирә белмәдең! Син аларны сүз тыңламаска өйрәттең, кызларны син узындырдың! Оят, хурлык! – дип тузынды.

Сылу карчык:

– Атасы, Саҗидәнең ниндилеген беләсең бит! Бөтен халык алдында хур булмыйк, – дип әйтеп караса да, карт дулавын гына белде. Сылу карчык өстенә зур агач табак, чабата калыплары очты. Үз гомерендә мондый әйбер атуларны байтак күргән хатын тиз генә мич артына кереп качты.

* * *

Саҗидә өйдән исән-сау чыгып качкач, бер әйберсез Миңлебайларга барып керергә яхшысынмады. Аны хәлен аңларлык бердәнбер кеше Җиһан абыстай гына иде, ул Әкрәм карилар йортына барып кына кеше гайбәтеннән качып калачак иде. Кыз шунда китте.

Җиһан абыстай әле яңа гына икенде намазын укып бетереп, намазлык өстендә ахшам намазына керешер өчен кояш баеганны көтеп, тәсбих тартып утыра иде.

Вакытлы-вакытсыз шушындый каты салкында күлмәкчән килеп кергән Саҗидәне күргәч, ул борчыла калды. Исәнләшү белән үк:

– Бер-бер хәл булдымы әллә? – дип сорады.

Саҗидә “юк” дип әйтә алмады, җавабы бугазы төбендә утырып калды, күзләренә яшь төелде һәм ул тыела алмыйча үкереп елап җибәрде.

Җиһан тамам каушады. Саҗидә янына йөгереп килеп, ике куллап аны башыннан кочты да, ябык күкрәгенә кысып, чәченнән сыйпарга кереште.

– Абыстай, җаным, нишлим икән? Хәзер миннән бөтен кеше көләчәк бит... – диде Саҗидә, яшькә буылып.

– Елап кайгыңны җиңеләйтә алмассың, – диде Җиһан, һаман да кызның ни сәбәптән елавын аңлап җитмичә. – Әйт әле, ни булды? Хәлемнән килсә, ярдәм итәрмен.

Өй эчендә кичке караңгылык иңә башлады. Җиһан абыстай намазын бөтенләй онытты. Әллә елап кайгысы җиңеләйде, әллә абыстаеның ягымлы, йомшак итеп башыннан сыйпавына тынычлана төште – Саҗидә әкренләп хәлгә килде.

Әти мине Сафага бирергә теләми. Мине дә апаларым шикелле картайтып киптермәкче була. Бер генә чарам кала: Сафага ябышып чыгам.

– Үзең белгәнчә эшлә... Берничек тә киңәш итә алмыйм сиңа, балам, – диде Җиһан.

Саҗидәгә киңәш кирәкми иде инде. Сафага ябышып чыгам дигән ныклы карарга килгән иде ул. Тик ябышып чыккан, азгын кыз дигән исемне күтәрүе генә авыр иде. Шуны уйлагач, гарьлектән күзләренә яшь килә иде. Шулай да сөйгән егетенә чыкмый калып, апалары шикелле картаеп сулуга караганда, теләсә нинди хурлыкка да түзү җиңелрәктер кебек иде.

Бераз вакыттан Әкрәм кариларга, сеңлесен эзләп, Кәримә килеп керде.

– Хәзер нишлисең инде? – дип сорады ул.

Саҗидә катгый итеп:

– Бишмәтем белән әйберләремне төйнәгән төенчегемне китер. Төенчегем чормадагы кәрзин эчендә. Кара аны, әти сизмәсен, – диде. Һәм өстәп: – башкаларга сабак булыр... Хурлыгы әтигә булыр! – диде.

XI. Туй

Миңлебайныкылар йортының капка-ишекләре бикләнмәгән әле. Сәке түрендә Зөһрә карчык аякларын бөкләп тәсбих тартып утыра. Аның янында Вафа балалары тәгәрәшеп йоклап ята. Сәкенең ике кырыена урын җәеп куелган.

Вафаның хатыны мич янында зур гына җилпучка он или. Патый чыра телә. Вафа бер аягын сәкедән салындырган килеш икенче аягының тырнакларын кисә. Ә Сафа сүзсез генә ишек катындагы бүкәндә утырып тора, ул нидер көтә шикелле.

Тышта шыгырдап ян капка ачылганы ишетелде. Берәү тиз генә тәрәзә буеннан узып, ашыга-ашыга өйалдына керде. Сафаның йөрәге катырак тибәргә кереште, битләре кызышып яна башлады. Өйгә өстенә буйлы-буйлы бишмәт кигән, кулына кечерәк төенчек тоткан берәү килеп керде.

– Хәерле кич!

Тикмәгә көтмәгән икән Сафа: Саҗидә иде бу. Сафа бүкәннән сикереп торды да, бер кулы белән Саҗидәнең беләгеннән тотты, икенче кулына аның төенчеген алды.

– Менә килдем, – диде Саҗидә, тынлыкны бозып.

– Бик әйбәт иткәнсең.

Сафа аптырашып калган туганнарына таба борылып:

– Менә сезгә яңа килен булыр бу! – диде.

Вафаның хатыны, башын кашып куеп, читкә борылды да, тагы да тырышыбрак, бүленеп торган эшенә кереште. Вафа, аягын әз генә идәнгә төшереп, әнисенә текәлде. Патый пычак, чыралык агач һәм чыраларны кочагына җыеп мичкә ташлады, кулларын корсагы турысына кушырып, күлмәгенең бала итәге астына яшерде дә, тыелып кына:

– Хәерле сәгатьтә, хәерле сәгатьтә! – диде һәм шундук тавышын үзгәртеп: – Картлык көнебездә хур итмәкче буласызмы безне? Сылу ахирәт белән Йосыф абзыйны әдәм көлкесенә калдырдыгыз... Бөтен нәселебезне хур итәсең! – диде ул соңгы сүзен Сафага атап.

– Ярабби, мәрхәмәтеңнән ташлама! – дип куйды Зөһрә карчык.

Патыйга һәм Вафага инде бу хәл белән килешүдән башка чара калмады. Әммә халык арасында гайбәт таралудан ничек котылырга соң?

Туган-тумача бергә җыелышып, бик озак киңәштеләр. Ахырында Сафа Саҗидәне иртәгәгә чаклы Җиһан абыстайларда торып торырга күндереп, шунда илтеп куйды.

Миңлебайныкылар белән Йосыф карт йорты арасында тыз-быз хәбәрчеләр йөри башлады.

Иң элек Йосыфлар йортына Патый барып, ахирәте Сылу һәм тискәре беткән карт белән сөйләште. Аннары аларга Вафа барды. Бераздан соң Миңлебайларга Сылу җиңги килде. Ул киткәннән соң, Вафа тагын Йосыф карт янына барды. Аның артыннан аларга Патый керде.

Җиде төн уртасында, бөтен авыл йоклап беткәч, Саҗидәнең язмышы хәл ителә, моның хурлыгыннан ничек котылу хакында киңәш алып баралар иде. Ирдәүкә Саҗидә исә түземсезләнеп сөйләшүләр беткәнне көтә иде.

Йосыф картны үгетләп тә, хурлыгы нинди бит дип куркытып та карадылар. Кире беткән карт үз сүзеннән чигенергә теләмәде.

Ахырында ул Патый белән Вафага, Сафаны бу уеннан кайтарырга кирәк, дип мыгырданып куйды.

Тегеләр беравыздан:

– Безнең сүзне ишетергә дә теләми ул! – диделәр.

Карт ышанмады.

Ахырында Патый, ачуы килеп:

– Менә үзең дә кызыңны җиңә алмагансың ич әле! – дип кычкырды.

Каршы килерлек урын калмаган иде. Йосыф карт эндәшмәде. Бүген беркем аны тыңларга да, аңларга да теләми иде. Хәттә ничә ел бергә гомер иткән хатыны Сылу да ачыктан-ачык кызын яклап, иренә каршы төште... Шаккатарлык хәл иде бу.

– Муеннары аска килеп, җәһәннәмгә олаксыннар! Моннан ары бернәрсәгә дә катышмыйм. Теләсәгез нишләгез! – диде карт ачу белән.

Үз башына гөнаһ алмас өчен, кеше күзенә күренмәс өчен, ул иртүк торып җирән биясен җикте дә, солы төяп калага китте, хатынына өч-дүрт көнсез кайтмам, дип әйтеп калдырды.

Иртәгесе көнне иртән Сафа Җиһан абыстайларга Саҗидәнең хәлен белергә килеп, картларның эшне ничек хәл иткәнлекләрен әйтте. Озакламый Кәримә килеп, Саҗидәне үзләренә алып китте. Патый төш җиткәнче үк ахирәте янына барып, туй итү хакында сөйләште.

* * *

Йосыф карт каладан кайтканчы бөтен мәшәкатьләрне бетереп, яшь киленне кияү йортына төшерү өчен, туйны икенче көнне үк ясарга булдылар. Йосыф картның холкын белмәссең, әллә нинди көтелмәгән хәлләр китереп чыгаруы бар иде.

Мәһәрнең күләме, бүләк-санак, ничә пар кунак чакыру хакында төгәл генә сөйләшергә вакыт та булмады. Бу юлы инде вак-төяк өчен сатулашып тормадылар: ике як та бик тиз килеште. Ахирәт дуслар кайнап торган самавыр янында барлык туй мәшәкатьләрен сөйләшеп хәл иттеләр. Сылу җиңги хәзинәсендә булган барлык нәрсәсен әзерләргә, Патый исә аңа ярдәм итәргә булды.

Иртәгесе көнне өйлә вакытында Миңлебайлар йортына кызның туганнары кодаларын алырга дип җибәргән җигүле атлар килде. Озакламый киенеп-ясанып чаналарга утырган кодалар урау юллар белән Йосыф карт капкасы төбенә килеп туктадылар.

Кодалар өйгә кереп, йорт эче тулы кунакларга вәкарь белән генә сәләм бирделәр.

– Исәнмесез, кода! Исән-сау килеп җиттегезме?

– Ни хәлләрдә яшисез, кодагый?

– Шатлыклы туй белән котлыйбыз сезне! – диделәр.

Шуннан соң мулла белән мәзинне алырга ат җибәрделәр.

Шәмси мулла, өйгә килеп кергәч, җыелган халыкка сәләм биреп, аларны шатлыклы көн белән тәбрик итте һәм бик эре генә итеп түргә менеп утырды.

Кыз ягыннан вәли-вәкил итеп Йосыф картның энесе Ильяс чакырылган иде. Ул йоланы башларга вакыт икәнен белдереп:

– Кунаклар килеп бетте, мулла абзый, – диде.

– Кияү ягыннан кем вәли-вәкил? – дип сорады мулла.

– Мин, – диде Вафа.

Мулла кунакларга күз йөртеп, чак кына көлемсерәде дә:

– Биредә кызның атасы күренми икән, – дигән булды.

Ильяс ашыгып кына:

– Абзый калага киткән иде, кайтып җитмәде... Шул сәбәпле вәли-вәкил булуны миннән үтенделәр, – диде.

Кунаклар күзгә-күз карашып алдылар.

– Яхшы алайса. Күпме мәһәр сорыйсыз? – диде мулла.

– Егерме сум көмеш.

– Тулысынча алдыгызмы?

– Тулысынча алдым, тулысынча.

– Кыз ризамы?

– Риза!

Кунаклар елмаешып куйдылар.

– Ул чагында керешәбез, – диде мулла.

Кулларын тез өстенә салып күзен йомды, тамак кыргалап алды да, гарәпчә коръән сүрәсен укый башлады. Кодалар, кунаклар тын да алмыйча тыңлап утырдылар. Кызлар җыелып торган ситсы чаршау артыннан гына ара-тирә чулпы тәңкәләре чыңлаштырганы ишетелеп китә иде.

Мулла укып бетерде дә, тавышын үзгәртеп, татарча:

– Син, хөрмәтле Ильяс агай, Йосыф кызы Саҗидәне Салих углы Әхмәтсафага пәйгамбәребез Мөхәммәт галәйһиссәләм кушканча егерме сум көмешкә риза булып бирдеңме? – дип сорады.

– Бирдем!

– Син, хөрмәтле Вафа агай, Йосыф кызы Саҗидәне Салих углы энең Әхмәтсафага хатынлыкка риза булып алдыңмы?

– Алдым!

Шуннан соң мулла тагын коръән укыды. Барысы да дога кылдылар. Егет белән кызның туганнары муллага, мәзингә һәм Әкрәм карига садакалар бирделәр. Хатын-кызлардан берәү ширбәт салган чүлмәк тотып, кияү янына никах беткәнлеген әйтергә йөгерде.

Табынга аш-су килде. Сабирҗан мәзин, гадәтенчә, кунакларга аш бүлде, бәлеш турады. Сылу җиңгинең аш-суга осталыгын мактый-мактый, бик тырышып кунакларны сыйлады. Аштан соң, яшьләргә тыныч, бәхетле тормыш теләп, өйләренә таралыштылар. Аннары ирләр урынын хатыннар алды. Аларга да аш ашатып, чәй эчерттеләр. Бигрәк тә Саҗидәнең апалары тырышып йөрде. Алар үзләрен үз туйларындагы кебек хис иттеләр.

Туй үпкәсез булмас, ди мәкаль. Ләкин бу юлы алай булмады.

Кич белән Йосыф карт йортына, никах түшәге әзерләү һәм кызны киендерү өчен, Саҗидәнең дус кызлары җыелды. Дөрес, кызның туй өчен дип атап тектергән күлмәге дә, яңа түшәге дә юк иде, шулай да барысы да йола кушканча әзерләнде, Саҗидәгә иң яхшы киемнәрен кидерделәр. Сәкегә йомшак түшәк җәеп, яшь кияүне алырга ат җибәрделәр.

Бу вакытта Миңлебайлар йортында яшь кияүне кыз янына озатырга әзерлиләр иде. Егетләр Сафаны бәйрәмчә киендереп, биленә кызы билбау будырдылар, билбау очларын, кыз чишә алмасын дип, суга чылатып, бик каты төйнәп-төйнәп, эчкә яшерделәр. Караңгы төшеп күз бәйләнгәч, көтелгән ат та килеп җитте. Кунаклар ашадылар, эчтеләр, яшь кияүне алмага килгән кучерны сыйладылар һәм, ниһәят, юлга җыендылар. Иң беренче булып ишеккә Сафа китте.

– Улым, кара аны, җебеп торма, хатының аягыңа басмасын! Бүрегеңне дә сакла, башыңнан алып кимәсен! – дип калды Патый.

– Безнең солдат үткен ул, бирешмәс! – диде кайсыдыр.

Борыннан калган йола буенча, әгәр кыз беренче кавышканда иренең бүреген алып башына кисә яки аягына басса, гаиләдә ул баш булып, ирне үз кулында тотачак, имеш. Шуңа күрә ир моңа юл куярга тиеш түгел. Шулай да, әгәр кыз алай эшли калса, егет, ырымны кайтарыр өчен шундук хатынына сугарга тиеш.

* * *

Йосыф картларның ишек төбендә бер малай басып тора иде. Малай Сафаны:

Ишек бавы бер алтын,

Безнең апай мең алтын, –

дип җыр такмаклап каршы алды. Сафа аңа акча тоттырды. Шуннан малай ишекне ачты. Сафа, дога укып, бусагадан эчкә узды.

Мунча кебек эссе итеп ягылган өй эче буп-буш иде. Мич кучкарында Әкрәм карилардан алган бишле лампа янып тора иде.

Ситсы чаршау артыннан Саҗидә йөгереп чыкты. Күрештеләр. Яшь кияү тиз генә ишек катындагы бүкәнгә утырды да, хатынына аякларын сузды. Саҗидә ике куллап аның итекләрен салдырды. Кияү бүкәннән тора башлауга, кыз аның бүрегенә үрелде, ләкин Сафа уяу иде, шундук кызның кулын читкә этеп җибәрде. Бүреген үзе салып, чөйгә элим дип борылуга, чая кыз аның аягына китереп басты. Сафа, җиңелеп каласы килмичә, Саҗидәнең яңагына сугып җибәрде.

Саҗидә әз генә дә рәнҗемәде моңа: ырымы шундый икәнен белә иде ул. Тиз генә Сафа янына килеп, билбавын чишәргә кереште. Чиләнеп беткән төенне кулы белән генә чишә алмаслыгына ышангач, иелде дә, тешләре белән йолыккаларга тотынды. Кыз билбауны тиз генә чишеп ташлап, бик канәгать төс белән сәке почмагына ыргытты.

Намазлыкка икәү янәшә басып намаз укып алдылар һәм әзерләп куйган табынга килеп утырдылар.

Кияү җиңгәсе итеп куелган күрше хатыны өйгә кереп, тирәли күз йөртеп чыкты. Бөтен нәрсә үз урынында икәнен күргәч, кияү белән кызының икесен генә калдырып, яңадан чыгып китте.

* * *

Иртән торгач, Сафа, урын җыярга киләсе кызлар өчен дип, мендәр астына бер сум көмеш куйды. Кияү белән кыз мунчага киттеләр. Сафа анда да тәрәзә төбенә бер сум акча куйды. Чәй янына күршеләрдән кайнар коймак керттеләр. Тәлинкәне хуҗаларына бер сум көмеш салып кире кайтардылар. Яшь кияүләрне күрергә килүче кунакларга да бүләкләр тиде. Кичкә таба инде Сафа яшь хатынын үзләренә алып китте.

Миңлебайларның өй эче тулы хатын-кыз иде. Яшь кияүләрне каршы алырга җыелган иде алар.

Бу туй әнә шулай бернинди үпкә-талашсыз узды. Йосыф картның төпчек кызы, биш апасын калдырып, кияүгә чыкты.

– Менә туй итеп күңел дә ачтык!

– Бөтен шартын китереп Саҗидәне кияүгә бирдек! – диделәр дуслары.

– Сафа солдат Йосыф картның төпчек кызын ябыштырып алды, – дип сөйләнделәр дошманнары.

Патый килен төшергән беренче көннәрдә үк Саҗидәгә үзенең карашын болай дип белдерде:

– Өлкән киленем – киңәшчем, кече киленем – көндәшчем, – диде.

Сафадан күреп, Фәхри дә Сәләхиләргә яучы җибәрде. Сәләхи берсүзсез кызын Фәхригә бирергә риза булды. Шулай итеп, Сафа туеннан соң берничә көн үткәч, Фәрхи туен ясадылар.

XII. Югалган уймак

Апаз авылында керәшен Максим дигән бер тегүче бар иде. Ул бер кыш эчендә унлап авылны йөреп чыга, йорттан йортка күчеп, үзен чакырган авыл агайларына кием тегә иде. Кайбер елларны ул ерак авылларга яз җитеп, чикмән, туннарның кирәге калмагач кына барып чыга. Әммә Максим кайчан килсә дә, аны донъя чаклы эш көтә иде.

Мәүлә Колыдагы бөтен тегү эшен Җиһан үз кулына алганнан соң, Керәшен Максим бирегә сугылмас булган иде. Ләкин Җиһан абыстай булып балалар укытырга керешкәч, Максим бу авылга яңадан килә һәм, авыз эченнән генә ниндидер моңлы бер көй көйли-көйли, халыкка тагы кием тегә башлады.

Бервакыт кыш көне, Миңлебай Сафасы солдаттан кайтканчы, Максим Мәүлә Колы авылына килеп, Әкрәм кариларга урнашты һәм аларның бөтен гаиләсе өчен кием-салым тегәргә кереште.

Әкрәм кари керәшенгә өске каттан урын биреп аны белән бер һава сулауны хурлык дип санады. Аскы катта иртәдән башлап Җиһан абыстайның укучылары сабак укый иде. Шуңа күрә Максимны мунчага гына урнаштырырга туры килде.

Төскә-биткә Максим үзенә бертөрле котсыз бер кеше иде. Җыерчыкланып беткән кечкенә генә йөзендә чамасыз зур борын, борын тишекләреннән борын тәмәкесе исни-исни саргаеп беткән төкләр тырпаеп тора. Кайчандыр зәңгәр булып, хәзер төссезләнеп калган күзләре дә зәгыйфь бер саз чәчәген хәтерләтә, ә сирәк сакалы берничә бөртек сүскә охшый. Авызы дәү, иреннәре салынып, берничә сынык теше күренеп тора.

Елаган балаларны Максим белән куркыту, ә сискәнеп йокысыннан уянган кешеләрдән:

– Төшеңә Максим агай кердеме әллә? – дип сорау гадәткә әйләнгән иде.

Чынында исә бу котсыз карт инсафлы, юаш бер кеше иде. Көнозын ул тегү тегеп утыра. Имән бармагына тишекле-тишекле уймак кигән сөякчел кулы елт-елт итеп тукыма кисәге өстендә йөри.

Менә Максим бүген дә салкынча ак мунчада тар сәке өстендә Әкрәм карига кара сатиннан чалбар тегеп утыра иде. Тышта тәрәзә катында кар шыгырдаганы ишетелде. Һәм чыпта белән тышлаган тәбәнәк ишек ачылып китте. Максим сәке өстенә җәйгән киез астына тиз генә кулын тыгып, аннан каешланып беткән иске түбәтәен алды. Түбәтәйне башына киеп өлгерүгә, ишектән иелеп Әкрәм кари килеп керде. Максим белән исәнләшеп, сәке кырыена утырды. Бала-чагалы, хәттә терлек тулган шау-шулы өйләрдә дә эшләргә күнеккән тегүчегә тын мунчада бер ялгызы күңелсез иде. Берәрсенең килгәнен түземсезләнеп көтеп утыра иде ул, шуңа күрә, Әкрәм кари кергәч, Максим шундук алла турындагы үзе яраткан темага сүз башлады.

– Менә, мулла абзый, – диде ул, – син аракы эчәргә кушмыйсың, аракы эчү язык дисең, эчә торган кешеләрне теге дөнҗада тамук утында яндыралар дисең. Ә менә безнең поп әйтә: аракы эчкән өчен берни булмый, ди. Ул үзе дә эчә, безне дә тыймый. Ул әйтә: бисмилла әйтсәң яки башыңа түбәтәй кисәң генә тамук утында яначаксың, ди.

– Әй, синең побың ни белә ул! Теге донъяда ниләр буласын ул каян белсен. Синең ул побың кяфер бит: җәннәт белән тамукның ни икәнен, анда кемнәр эләгәсен белсә, ул үзе әллә кайчан мәңгелек тамук газабыннан котылырга тырышыр иде, чын дингә ышаныр иде. Үзе тамук кисәве ул, менә шул! Кыямәт көне нинди буласын каян белсен ул?

– Бәлки ансы шулайдыр да, без инде надан кешеләр, каян белик? – диде Максим. – Тик менә миңа кайвакыт сез дөрес сөйлисез кебек тоела, кайвакыт поп дөрес кебек, ә кайвакыт сезне дә, попны да аңламассың

– Тәүбә диген, Максим агай...

– Нигә? Әллә алай әйтергә ярамыймы?

– Ярамый, Максим агай, ярамый! Попның бөтен сүз ялган, гөнаһ сүз. Кяфер бит ул! Ул дөресен әйтсә дә, барыбер аның сүзенә ышанырга ярамый. Ә инде безнең мөэмин-мосылман дине турында шундый сүз сөйләү бөтенләй дә ярамый.

– Кем белә бит, бәлки чыннан да шулайдыр, мулла абзый! Бөтенесен дә каян белеп бетерәсең? Укыган кешеләр ни әйтсә, без шуңа ышанырга тиеш инде. Менә, әйтик, мисалга мине алыйк. Мосылманнар арасында яшәгәндә мин “бисмилла” да әйтәм, түбәтәй дә киям, мәчеткә дә йөрим, әммә чиркәүгә дә багалыйм... Кайчагында безнең поп та акыллы сүз әйтеп куя!

– Әстәгъфирулла...

– Бөтенесен дә каян белеп бетерәсең? Поп әйтә: алла ул – безнең атабыз, ди, шулай булгач, мин болай дип уйлыйм: без укыган догаларны кодай үзе белер, дөресен үзе кабул итәр.

– Амин! – диде карый. – Тик безгә андый сүзне сөйләшергә ярамый. Әйдә, башка бер күңеллерәк нәрсә турында сөйләшик.

– Әйдә... Ни турында сөйләшик соң?

– Попны ничек кыйнаганыгызны сөйлә әле.

– Э-э... Аны сөйләдем бит инде.

– Тагы бер тапкыр сөйлә.

– Кара сине! Ошап киттемени?

– Ошады шул, Максим агай. Бик кызык бит.

– Ярый алайса, синеңчә булсын.

Максим, җеп очларын ашыкмыйча гына кайчы белән кисеп, энәсен күлмәк изүенә кадап куйды да, кесәсеннән сөяктән ясалган тәмәке савытын чыгарды. Сул кулының тырнагы өстенә бер чеметеп тәмәке салып, шуны борыны белән ышылдатып суырды да, берничә тапкыр төчкереп куйды. Шуннан соң мичтә утлы күмер өстендә кызып утырган үтүкне алып, аның төбенә төкергәләп карады һәм чалбар балакларын үтүкли-үтүкли сөйләп китте:

– Моннан бер ун-унбиш ел элек, син безнең якларга кайткан гына чакта, яз көне гадәтемчә тегүгә йөреп, өйгә кайттым. Әти мин югында сеңелем Марфаны күрше егете Митригә кияүгә биргән. Туйга бөтенесе әзер.

Үзең дә беләсең инде: безнең авылда элекке бабаларыбыз шикелле чын мосылманнар да, бөтенләй православныйлар да бар. Поп кенәгәсендә православный, мулла кенәгәсендә мосылман булып исәпләнүчеләр дә байтак. Без дә, кода буласы Микулай да әнә шундый кешеләр. Поп безнең әтине Тимофей дип, сеңелемне Марфа дип йөри, ә мулла әтине Гыймади, мине Мәгъсүм ди, ә сеңелне үз кенәгәсенә Мәрфуга дип язып куйган. Микулай коданы мулла Ногман дип, булачак кияүне Морат дип атый.

Безнең ише кешеләрне авылда ике динле дип йөриләр дә. Ике динлеләрнең баласы туса яки берәр кешесе үлсә, яки туй итәселәре булса, иң элек алар мулланы чакыралар. Ул яңа туган балага исем куша, үлгәнгә коръән чыга, егет белән кызга никах укый. Шуннан ары гына инде чиркәүгә китәләр.

Без дә башта мулланы чакырып никах укытырга, аннары икенче көнне генә егет белән кызны чиркәүгә алып барып никахларга ниятләдек. Туйда утырабыз шулай. Мулла да бар, картлар да. Карасак, пүнәтәйләр ияртеп, поп килеп керде, әллә нинди сүзләр әйтеп Микулай коданы сүгәргә тотынды, муллага да тел тидерде, безне мыскыллап көлде, куркыткан булды.

Әти белән Микулай кода: “Туйны бозма, батюшка! Яшьләр чиркәүгә иртәгә үк барырлар. Теләсәң ни эшләтерсең!” – дип әйтеп караганнар иде дә, поп колагына да элми. Тагы да кызып китте, әшәке сүзләр әйтеп сүгенә, төкерекләрен чәчә башлады.

Шуннан мулла да түзмәде:

– Ягез, картлар, шушы шакшы поптан динебезне хурлатып торасызмы? – диде.

Картлар шаулашырга тотындылар, попка:

– Безнең туйда синең ни эшең бар?

– Һәр якшәмбе көнне чиркәүгә йөрибез бит инде! Сиңа тагы ни җитмәгән?

– Безнең эшкә тыкшынма! Бар, кит! – дип кычкырдылар.

Ә поп аның саен тузына, бер дә басылыр чамасы күренми.

– Мин, – ди, – патшаның боерыгын үтим, – ди, – ә сез әнә нәрсә дисез! Ярар! Мин сезне тыңлату чарасын табармын! – ди.

Халыкның да ачуы килде. Арадан берсе:

– Эх, син, мир бөлдергеч! Безнең өстән әләкләмәкче буласыңмы әле? – дип сикереп торды да, попны чәченнән тотып алып идәнгә егып салды. Пүнәтәйләр чыгып чаптылар. Шуннан безнең кан кызып китте, ачу кузгалды. Туй бозылды. Поптан ачуны аласы килде. Кунаклар попка ябырылып, тотындылар тукмарга. Картлар көчкә туктаттылар. Ну, шуннан ачу басылган кебек булды инде. Попның битендәге каннарны юеш чүпрәк белән сөрткәләдек тә, арбага салып өенә озаттык.

Икенче көнне Митри белән Марфа чиркәүгә барырга җыендылар, капкадан чыгып та җитмәделәр, карасалар – урам буйлап дисәтский килә, һәр йорт каршына туктап:

– Становой килде! Җыенга барыгыз! – дип кычкыра.

Без аны бөтенләй уйламаган да идек... Шуннан, каравыл өенә җыелдык инде. Становой тузыпмы-тузына.

– Бу ниткән хәл бу? – ди. – Бунт ясарга уйладыгызмы? – дип.

– Һич тә алай түгел, ваше благородие, берәүнең дә бунт ясарга җыенганы юк, – диләр картлар.

– Алайса, ник попны кыйнадыгыз? – ди.

– Аны беркем кыйнамады, ваше благородие. Ул үзе тиктомалга тавыш чыгарды, – диләр.

Безнең җавап становойга ошамады.

– Ә-ә, бунтовщикларны яшереп калмакчы буласызмы әле сез? – ди. – Попны кыйнаган кешеләрне хәзер үк миңа китерегез, юкса һәркайсыгызны унар тапкыр чыбык белән суктырам, – ди.

– Ваше благородие, поп үзе җанҗалчы булгач, халык гаеплемени? – ди шунда бер керәшен карты.

Становой аяк тибеп кычкыра моңа:

– Әһә, каракның бүреге янамы?! Менә кем икән бунтовщик! – ди. Стражникларга: – Тотыгыз шул картны! Аякларын бәйләп, егерме таяк ашатыгыз! – ди.

Стражниклар моны тотарга өлгермәделәр, икенче бер карт – мосылман карты:

– Җәмәгать, гаепсез кешегә җәза биргәнне карап торабызмы инде? – дип кычкырды.

Халык шуны гына көткән диярсең. Җыен халкы дөрләп янган салам шикелле кабынып китте. Картны стражникларга бирмәделәр.

Становой халыкны тынычландырмакчы булган иде дә, кая ул сиңа! Аның саен катырак шаулаша башладылар. Беркем беркемне тыңламый, һәркем үзенчә акыра. Күсәкләр күтәрә башладылар.

Становой эшнең кая таба барганын сизде дә, каравыл өеннән чыгып сызды. Стражниклар тиз генә атларына атландылар, становой тарантасына утырды. Халык инде кулына таш ала башлаган иде.

Шуннан кучер атларга сугып җибәрде дә, җан-фарманга чаптырып киттеләр.

Картлар кич җиткәнче шаулаштылар.

– Алай эшләргә кирәкми иде, – диделәр берәүләр. Икенчеләре становой белән стражникларны исән-сау җибәрүләренә үкенделәр:

Урап алып әйбәтләп тукмарга иде үзләрен! Барыбер баштан сыйпамаслар, барыбер команда китертеп чыбык белән суктырырлар... Аларны шундук үтерергә иде! Аннары җәзасын алсаң да гарьлеге булмас иде, – диделәр.

Шуннан ике көн узды. Поп өеннән чыкмады, хәттә чиркәүгә дә бармады. Безнең Марфа белән Митри никахланмый калдылар. Бөтен авыл, башка бәлә килгәнне көтеп, тынып калды...

Максим шул урында хикәясен өзеп, суынган үтүген утлы күмер өстенә илтеп куйды.

– Шуннан соң ни булды? Сөйләп бетер инде, Максим агай!

– Ни булганы билгеле инде, – диде карт теләми генә. – Бер атнадан авылга бер сотня солдат белән нәчәлство килеп төште. Стражникларын ияртеп становой да килде. Шуннан сорау ала башладылар. Мулла белән теге керәшен картын, аннары тагы берничә кешене богаулап Себергә озаттылар. Безнең Марфа белән Митрине монастырьга яптылар. Попның әләкләве буенча иллеләп кешене чыбык белән суктырдылар. Аерып тормадылар – православныйларга да, мосылманнарга да бертигез эләкте. Ике динлеләр дә өлешсез калмады. Әти белән Микулай кодага унбишәр чыбык ашаттылар.

Максим уйга бирелеп тынып торды.

– Менә шулай, мулла абзый, – диде ахырда. – Марфа белән Митрине өч ел монастырьда ябып тоттылар. Бер елдан әти үлде, гүргә салганда да аркасындагы камчы эзләре бетмәгән иде әле. Менә кара, мулла абзый, – диде Максим, кинәт җанланып китеп. Тиз генә күлмәк итәген күтәреп, Әкрәм карига буй-буй камчы эзләре төшкән аркасын күрсәтте. – Менә ул тамгалар! Шул елдан калды. Бер миндә генә түгел, мондыйлар бик күп.

– Алай... Син инде, Максим агай, балаларыңны ярты юлда калдырма. Үзең исән чакта аларны бераз укыт. Дөрес юлга бастыр.

– Бик ярар иде дә, минем үзем өчен ике дин дә бер. Ә менә балаларны мосылман итәсе иде.

– Малаеңны миңа китер, – диде Әкрәм кари. – Коръән сүзе өйрәтермен үзенә. Әгәренки кыса башласалар, мәзингә хезмәтчелеккә бирдем, диярсең. Алла боерса, ул баш тартмас, сүземне тыңлар.

Максим, чалбарның соңгы күкләвен алып, Әкрәм карига сузды да:

– Мә, мулла абзый, чалбар булды. Моны киеп намаз укыганда мине дә догаңнан ташлама, – диде.

Шуннан соң Максим сәкегә менеп утырды. Әкрәм кари яңа чалбарын тотып ишеккә юнәлде. Шул вакыт Максим аны туктатып:

– Туктале, мулла абзый, чалбарны бир әле! – диде. Чалбарны селеккәләп карады да, карига кире бирде, үзе сәкедә яткан чүпрәк кисәкләрен актарырга кереште, хәттә киезне дә ачып карады.

– Ни җуйдың? – дип сорады карый.

– Уймагым каядыр киткән... Әле генә шушында иде. Әй, хәтер дигәнең!

Җиһан абыстай килеп аны чәйгә чакырды.

“Әллә кая китмәс, табылыр әле!” – дип, Максим үз-үзен юатты, уймакны эзләүдән туктап, иңенә бишмәтен салды, яланаякка гына киез итеген киде дә, аш өенә чәй эчәргә керде. Әкрәм кари намаз укырга дип өске катка менеп китте.

* * *

Әкрәм карилар йортында Мөбин ахун заманыннан калган пыяла шкаф бар. Шул шкафның эченә төрле зурлыктагы чынаяк тәлинкәләр, калай чәйнекләр тезеп куелган. Әкрәм кари шул чынаяклардагы кытай сүрәтләренең башларын пәке белән әйбәтләп кырып чыкты: мосылман кешенең өендә әдәм сүрәте булырга тиеш түгел. Мөэмин-мосылман намаз укыган чагында сүрәтләргә карап баш имәс бит инде! Эшсезлектән эче поша башласа, Әкрәм кари, гадәтенчә, сабый бала кебек мавыгып, савытларны күчергәләргә керешә. Намазлыкка намаз укырга утырган саен, ул яраткан шкафына һәм шундагы “башсыз кытайларга” күз салмыйча калмый иде.

Менә бүген дә ул, өстенә камзул, башына бохар кәләпүше һәм яңа гына тегелеп беткән чалбарын киде дә, намазлык җәеп, өйлә намазын укырга җыенды. Беренче тапкыр сәҗдәгә китүендә үк ул корт чаккан кебек сикереп торды да, ботларын кыйблага таба сузып, гөрселдәп идәнгә ауды һәм:

– Алла! – дип кычкырып җибәрде.

Тавышка күрше бүлмәдән кызлары йөгереп керде һәм аскы каттагы әниләрен чакырып идәнне шакырга керештеләр.

Җиһан абыстай йөгерә-йөгерә өске катка менеп китте. Капкан икмәген чәйни-чәйни, аның артыннан Максим да йөгерде.

Алар менеп җиткәндә, Әкрәм кари уң аягыннан оегын салган, чалбар балагын тездән югары күтәргән, үзе чыраен сыткан, йөзен җыерган иде. Аның тездән түбәнрәк боты уелып, чиккән намазлыкка кан тамгалаган иде. Янында куркуга төшкән балалары басып тора иде.

Җиһан абыстай өлкән кызына ару чүпрәк китерергә кушты, үзе җәһәт кенә мич өстенә пәрәвез алырга менеп китте. Яраны тиз генә бәйләп куйдылар. Җыены бергә чалбарны җентекләп карагач, тез турысында эчлек астыннан ниндидер каты әйбер таптылар. Чалбарның җөен сүтеп карасалар, шаккаттылар – анда Максимның әлеге югалган уймагы кереп калган иде. Әнә шул нәрсә кариның тезе яралануга сәбәпче булган иде.

– Эх син, килбәтсез аю! – дип Әкрәм кари Максимга ябырылды. – Уймагын җөй арасына кыстырып калдырган да, шуны сәке өстеннән эзли. Болай кешене гарип итүең бар ич.

Максим аптырашта калып, дәшми генә тора бирде.

– Я, ярар, куркырлык берни дә юк. Төзәлер. Ямаулыгы үзендә... Андый гына хәл була инде, – диде Җиһан абыстай, тегүчегә ярдәмгә килеп.

– Әйе, әйе, мулла абзый кеше ялгышмый тормый инде, – диде Максим, каударланып. – Гаеп миндә. Берүк гафу итә күр, ачуланма инде.. Малаемны китерермен, – дип өстәп тә куйды аннары көтмәгәндә генә.

– Ярар. Яхшы ниятең өчен кичерәм. Улыңа хәбәр иттер, килсен, – диде карый.

* * *

Алдагы базар көнне Максим, авылдашларын очратып, шулар аркылы улын Мәүлә Колыга чакыртты. Күп ара да узмады, Әкрәм карилар йортына чиркәү кенәгәсендә исеме Яков дип, ә мулланыкында Якуп дип язылган унбиш яшьлек керәшен малае килде. Ул мосылманча сабак укый башлады.

Әкрәм кари мәзин белән сөйләшеп, “хезмәтче”не Сабирҗанның бәрәннәр һәм бозаулар белән бергә батраклары тора торган кара өенә урнаштырды. Шулай итеп, мәзингә бушлайга хезмәтче килде.

Әкрәм кари да, Сабирҗан мәзин дә законга сыймый торган бу эшләрен Шәмси муллага әйтмәделәр, шуның белән аның кулына кирәк чагында алар арасындагы гомерлек көрәшне хәл итүдә зур роль уйнарлык көчле корал бирделәр.

Миңлебай Сафасы Саҗидәгә өйләнгән кышны керәшен Яковның “укый башлавына” өч ел тулган иде инде.

XIII. Миңлебайлар ыруы чапаны

Авыл бөтен ямьсезлеге, пычрагы белән кардан ачылып калды.

Кыш чыкканчы тагы да искерә, карала төшкән, кыйшайган өйләр күңелсез булып утырып торалар. Җил белән саламы каерылып очкан абзар түбәләре аждаһа теше шикелле ыржаеп калганнар. Кыш буе ягылган салам көлтәләре ишек алларында кара өем булып өелеп тора. Авыл читенә чыгарып түккән тирес өемнәре кояш җылысында эри-эри яман сасы ис таратып яталар. Яртылаш сүтеп ягылган читән калдыклары мыскыллап көлгәндәге төсле ыржаеп торалар.

Түбә очларына бала-чага каккан уенчык тегермәннәр бер якка янтаеп, җилдә әйләнмәс булганнар. Авыл халкы инде язгы пычракта кигән күтәрмәле чабаталарының күтәрмәләрен алып ташлаган. Дәррәү килгән яз сулышы астында иң соңгы кыраулар да бетте.

Кыш чыкканчы ябыгып калган сыерлар тире асларыннан укра чүпләгән кош-кортка сыртларын куеп рәхәтләнеп басып торалар. Җир кардан арчылган төшләрдә яңа чирәм шытып чыккан. Тик анда-санда чокыр һәм үзәннәрнең кояштан ышык якларында посып калып, чылтырап ватыла торган юка боз белән капланган кар өемнәре генә узган кышны хәтерләтә. Әммә алар да көнләп түгел, сәгатьләп эри, дымлы кара җир ачыла бара.

Кышкы озын төннәрдә чыпта сугып, эш кулларын кыштан ук Әсма белән мәзингә саткан ярлылар да, бөтен кеше белән бергә, яз килүенә сөенәләр.

Бай йортларда тормыш кайнап тора. Киндер күлмәкле ярлы балалары бөкрәеп мунчала аерып утырганда, бай балалары яз алып киләчәк рәхәтлекләрне уйлап җылы юрган астында хыялланып яталар. Төннәр буе йокламаганга күзләре шешенеп эренләгән ярлы балалары стан өстенә иелеп өлкәннәргә чыпта сугышканда, алсу яңаклы бай малайлары ат тирәсендә кайнашып, атларының ялларын, койрыкларын тарыйлар, аларга төрле төстәге тасмалар үреп, ат ярышына әзерләнәләр.

Сабан туе алдыннан аяз матур язгы бер көн иде. Кояш инде көнбатыш якка авышып бара. Көндезге җылы сүрелеп, көн салкыная, томан төшә башлаган иде. Көн буе армый-талмый оялары тирәсендә мәш килгән сыерчыклар, сайрауларыннан туктап, ояларына кергәннәр һәм йоннарын кабартып салкын төн чыгарга әзерләнгәннәр. Морҗалардан аксыл төтен күтәрелә иде. Урамнан шаулашып-чырылдашып, чүпрәк тасмалар белән бизәлгән көр атларга атланып малайлар чабышып уздылар. Алар сабан туендагы ярышка ат аягы яздыралар иде.

Морҗалардан бөтерелеп төтен күтәрелә – өйләрдә суган кабыгы кайнатып күкәй буйыйлар. Бөкре, ямьсез суканы хөрмәтләп, халык бәйрәмгә әзерләнә иде.

* * *

Кояш чыгып та җитмәстән, малайлар урамга сибелешеп, йорт борынча күкәй җыеп йөри башладылар. Аларга кызлар да кушылды.

Кояш чыгып, җылы нурлары җиргә төшә башлаганда, бөтен авыл инде аякка баскан, бәйрәм ыгы-зыгысында кайнап тора иде.

Егетләр көрәшкә, йөгерешкә әзерләнәләр, беришеләре сөйгән кызлары белән күрешергә вәгъдәләшәләр иде.

Кыш буе чыпта суккан кешеләр станнарын чоланга чыгарып, көзеннән үк сүтелгән сәке такталарын кире үз урыннарына кертеп куйдылар.

Урамда төркем-төркем булып үсмер малайлар җыелышкан. Алар җирдә күкәй тәгәрәтеп уйныйлар: ике түбәтәй эченә чүбек тутырып теккән туп белән тезелешеп торган күкәйләрне бәреп аударалар. Күкәйләре булмаган балалар читтәрәк торып, авыр туп тиеп ваткан күкәйне тиз генә эләктереп алалар да, кабыгын, тузанын әйбәтләп чистартып та тормыйча авызларына кабып җибәрәләр. Урам-тыкрык башларында зурлар җыелышып, ашыкмый гына гәп сатып торалар.

Менә урам очында атка атланган ике кеше күренде. Берсе, өстенә сөлге, ашъяулык, тастымал, намазлык, чапаннар элгәне, – яшь егет, икенчесе – сакалы чалара башлаган, урта яшьләрдәге бер куштан иде.

Алар һәр йорт каршына туктап, сабан туенда җиңүчеләргә бүләк итеп бирү өчен берәр нәрсә чыгаруларын сорыйлар. Чыгарган әйберне рәхмәт әйтеп алгач, аны билләренә урыйлар яки ат муенына бәйлиләр дә, алдагы йортка таба китәләр.

Әлеге ике атлыны күргәч, малайлар уеннарын ташлап әйбер җыючылар артыннан ияргән төркемгә кушылдылар. Бала-чага чыр-чу килеп, атларның борын төбендә үк урала иде. Вәкарь белән генә сөйләшеп торган җирдән сүзләрен бүлеп, алар артыннан олылар да иярделәр.

Төркем Миңлебайлар йорты янында туктады.

Бүләк җыючы куштан, атыннан төшмичә генә, кычкырып сәләм бирде. Шундук ишектән Сафа йөгереп чыгып, куштанга баш-башы чиккән озын сөлге сузды. Әллә нинди бизәкләр төшереп, нечкәләп чиккән бу матур сөлгене күргәч, бала-чага сокланып шаулаша башлады.

Бу сөлге Саҗидәнең сабан туена дигән бүләге иде. Ләкин бүләк җыючы куштан сөлгене Сафа кулыннан алырга ашыкмады. Бөеренә таянды да, тирә-юнендәге бөтен кеше ишетсен дигәндәй, кычкырып:

– Сезнең кебек Миңлебай карт токымы өчен мондый бүләк кенә аз. Менә дигән итеп, бөтен йоласын китереп, авылда бер дигән кызга өйләндең, ә үзең нибары бер сөлге бирәсең Кызны ябыштырып алган шикелле. Болай булмый, Әхмәтсафа! Миңлебай карт оныкларына болай килешми! Халык сездән чапан көтә... Шулай бит? – диде, иптәшенә карап.

Анысы, әйе, әйе, шулай дигәндәй, сүзсез генә баш какты. Куштанның бу сүзе үзенә күрә көлеп әйтүе иде. Моның мәгънәсен олылар түгел, кечеләр дә сизде. Сафа да аңлады. Ул уңайсызланып, кызарынып китте, шулай да сиздермәскә тырышты. Сүзгә каршы шаярып җавап кайтарды да, сөлгене яңадан куштанга сузды, ләкин тегесе тагы алмады.

Җыелган халык кызыксынып Сафаны күзәтеп тора иде. Ә куштан:

– Миңлебайлар ыруыннан бер чапан! – дип, үз сүзен куәтләде.

Сафа аптырап, сөлге тоткан кулын кире төшерде дә, ашыга-ашыга өйгә керде. Өйдәгеләр барысы куштанның сүзен ишеткәннәр иде. Сафаны бу уңайсыз хәлдән коткарыр өчен урамга Вафа да, Патый да чыкмады. Мич алдында эндәшми генә савыт-саба юып маташкан Саҗидәне Патый, ачуы килеп, әллә нинди әшәке сүзләр белән тиргәп тора иде.

Сафа өйгә кереп:

– Нишлибез инде хәзер? – диде.

– Менә гел шулай була ул, – дип ябырылды аңа Патый. – Олылар сүзен тыңлый белмәсәгез, менә хәзер мыскыл иткәнне күтәрә белегез. Хөрмәтле Миңлебай карт ыруын мәсхәрә итүе берни дә түгел иде сезгә. Менә хәзер түзегез инде! Әнә ул шуның җимеше инде! Я, ничегрәк соң? Бик күңеллеме?

– Җитәр инде, әнкәй, вакыты ул түгел. Урамда халык көтеп тора. Нәрсә дип әйтик? Нишлик? – диде Вафа, аның сүзен бүлдереп.

– Чәнчелеп китегез! Хәзер генә утырып чапан тегеп бирә алмыйм лабаса мин! – дип кычкырды Патый.

Сафа өмет белән абыйсына карады. Вафа исә мыскыллы гына көлеп:

– Бик булган егет ич син! Бар, Бохарага барып чапан алып кайт, – диде.

Тыштан:

– Әхмәтсафа! Чапаның әзерме? – дигән тавыш ишетелде.

Аз гына да көттерергә ярамый иде.

Сәке түрендә дәшми-тынмый тәсбих тартып утырган Зөһрә карчык сүзсез генә киштәгә таба үрелде. Киштә астында зур кадакта мәрхүм иренең бердәнбер истәлеге – Миңлебай картның төсе уңып беткән чапаны эленеп тора иде.

– Мә, улым, чыгарып бир, – диде карчык, калтыранган куллары белән чапанны сузып. – Тынычлансыннар... Бу кадәр намуссызлыкка мәрхүмнең җаны рәнҗемәсен.

– Ай-ай-ай, нинди юмарт! Әйтәсе дә юк! – дип тезеп китте Патый, көлеп.

Вафа авыз эченнән нидер мыгырданып куйды. Сафа, әбисе кулыннан иске чапанны алып, тиз генә урамга чыкты да, куштанга сузды.

Куштан чапанның Миңлебай картныкы икәнен күргәч, Зөһрә карчыкның нинди кадерле әйберсен корбан итүен аңлады. Шулай да:

– Бу чапан Зөһрә карчыкның туе елында сабан туена бүләк итеп әзерләнгән булгандыр әле. Ярый, бушлай биргән атның тешен карап тормыйлар! – дип сөйләнә-сөйләнә, чапанны алып иптәшенә бирде.

Егет чапанны җиңнәреннән тотып иңбашына салды. Шуннан соң алар Миңлебайлар йорты яныннан китеп бардылар. Халык төркеме дә алар артыннан иярде.

Бүләк җыючылар күрше йорт янына җитеп туктарга да өлгермәде, Миңлебайлар өендә талаш чыкты.

Ызгышны Патый белән Вафа башлады. Алар Зөһрә карчыкны артык юмартлыгы өчен ачуланырга керештеләр. Карчыкны яклап сүзгә Саҗидә кысылгач, тегеләр аңа икәүләп ябырылдылар. Әммә Саҗидә сүзсез калмады, каенанасына да, каенагасына да оста, усал итеп җавап кайтара торды. Сафа өйгә килеп кергәндә, Патый Йосыф картны хурлый иде. Сафа да, кызып китеп, хатынының туганнарын якларга кереште.

Халык сабан туен бәйрәм итеп күңел ача. Ә Миңлебайлар йортында талаш кыза бара иде. Бер як та беренче булып юл куярга теләми. Һәммәсенең теле чишелгән иде.

Талаш шулай байтак озак давам итте. Халык инде кайсы атка атланып, кайсы җәяүләп кырга, уенга китеп бетте, ә Миңлебайлар йортында гауга һаман басылмады.

Сафа:

– Сезнең болай мәсхәрә итүегезгә бүтән түзеп тора алмыйбыз! – дип кычкырды да, ишекне шап иттереп ябып, өйдән чыгып китте.

Саҗидә дә аның артыннан иярде.

* * *

Мәйданны авылдан ике-өч чакрым читтәрәк, басу янындагы болында оештырганнар иде.

Кара тарантаска җиккән юртак атка утырып Шәмси мулла килеп җитте. Әкрәм кари белән Сабирҗан мәзин бергә килделәр. Мәйдан уртасына озын колга утыртканнар иде, шул колгага чапан, сөлге, ашъяулыклар элгәннәр. Колга тирәсендә өсләренә яңа бишмәт киеп, билләрен бизәкле билбаулар белән буган куштаннар тулгана иде.

Менә көрәш башланды. Беренче булып көрәшкә балалар чыкты. Алар, гайрәтле яшь әтәчләр кебек, түгәрәк уртасына атылып чыгалар да, бер-берсенә килеп ябышалар. Җиңелгәннәр тиз генә халык арасына кереп шыла. Җиңгәннәре эрәеп кенә, көрәшергә яңа кеше чыкканны көтеп тора.

Тора-бара балаларны үсмер малайлар, үсмерләрне үсеп җиткән егетләр алмаштырды. Аннары мәйданга чын көрәшчеләр чыкты. Көрәш кызып китте. Халыкның да кызыксынуы чигенә җитте.

Аягына чабата, өстенә иске генә чикмән кигән һәм төп шикелле тәбәнәк, таза, сакаллы бер кеше үзенә каршы көрәшергә чыккан берен җиңел генә күтәреп алып җиргә сала тора. Ул инде путасына унлап сөлге кыстырган – болары аның еккан өчен алган бүләкләре иде. Ахырда бу көрәшче белән көч сынашырга теләүче кеше дә калмады.

Халык:

– Вафаны чыгарыгыз! Вафаны! Миңлебай Вафасын! – дип, моңа каршы тора алырдай кешене әйтеп, шаулый башлады.

Вафа шушы тирәдәге иң яхшы көрәшчеләрдән санала иде. Гадәттә ул кыстатып тормый, мәйданга үзе чыга иде. Бу юлы Вафа ашыкмады. Әлеге көрәшче, көрәшергә кеше чыкканны көтеп, түгәрәк уртасына чүгәләде дә, җиңнәре белән тирләгән битен сөрткәләргә кереште.

Бу сакаллы көрәшче чит авылдан килгән иде. Беренче батыр булып ул калганда, хурлыгы бөтен Мәүлә Колыга төшәчәк. Шуңа күрә мондый хәлгә берәүнең дә юл куясы килмәде. Сабирҗан мәзин үзенә чыпта суккан бер ярлыны көрәшергә кыстый башлады.

Чыпта сугучы бу ярлы элеккерәк елларда бик таза кеше иде, ә хәзер күп, авыр эшләп хәлсезләнгән, шуңа күрә ул көрәшә башлау белән үк егыласын белеп тора иде. Ә мәзин һаман кыстый бирде. Үз сүзен тыңламаган кешедән Сабирҗанның ничек үч алганын әлеге ярлы бик яхшы белә иде. Шул сәбәпле, ул кыюсыз гына мәйдан уртасына таба атлады.

Көрәшчеләр билдән алыштылар. Беренче тапкыр көч куешуда ук чит авылныкы теге ярлыны баш өстенә күтәреп әйләндерде дә, каты итеп баш аркылы ыргытып җибәрде. Чыптачы гөрселдәп җиргә килеп төште...

Егучы, тагын бер сөлге алып, яңа кеше чыкканны көтә башлады.

Халык:

– Вафаны чыгарыгыз! Вафаны! Миңлебай Вафасын! – дип, тагын шаулашырга тотынды.

Вафа урыныннан кузгалмады.

– Ничек була инде бу, Мөхәммәтвафа? Авылыбызны шулай хурлыкка калдыртасың микәнни? – диде Шәмси мулла.

Кемнәрдер Вафаны тотып алып, этә-төртә мәйдан уртасына кертеп җибәрделәр. Кире чигенергә юл калмаган иде инде.

Көрәшчеләр, билдән алышып, бер-беренең көчен сынаган шикелле әкрен генә әйләнеп йөри башладылар. Сакаллы көрәшче кинәт талпынып Вафаны кузгатып карады. Вафа бирешмәде. Беразга кулларын ычкындырдылар, аннары яңадан алыштылар. Икенче алышуда да тегесе дә, бусы да ега алмады. Көрәшчеләр өченче тапкыр билдән тотыштылар. Вафа, дошманының биленнән кысып алып, аны уңга таба каерды да, шундук искәрмәстән чын бер көч белән икенче якка ыргытты. Бу хәйләне көтмәгән, шуның өстенә моңарчы ничәмә кеше белән көрәшеп арыган сакалбай җиргә барып төште.

Халык котырына башлады. Тамаша кылып торучылар шатлануларыннан үкерергә керештеләр.

– Бәрәкалла! – дип куйды мулла.

– Көч тә бар икән үзендә! – диде Әкрәм кари, исе китеп.

Бер кеше дә көтмәгәндә, мәйдан уртасына тагын бер көрәшче чыкты. Бөтенесе шаккатып тынып калды. Бу кеше Миңлебай Сафасы иде. Баягы гауга ачуы белән ул бөтен халык алдында абыйсыннан үч алырга җыена иде.

Вафа шаяртып кул гына селтәмәкче булган иде дә, алай итмәде, үзенең көченә ышанып, Сафага таба китте. Билләрен алыштылар. Вафа энесен бер талпынуда ук егып салырга чамалап карады, әммә Сафаның да эчендә кайнаган ачуы көчен бермә-бер арттырган иде. Шуннан соң Вафа хәйлә белән алмакчы булды. Ләкин көрәшне мавыгып карап торган халык:

– Вафа, хәрәмләшмә!

– Алдашма!

– Аяк чалма! – дип кычкырды.

Вафаның бая беренче дошманын еккан хәйләсе бу юлы барып чыкмады. Сафа бу хәйләгә бирешмичә, үзе һөҗүмгә күчте. Баштарак аның да Вафаны егарга тырышуы барып чыкмады, аннары ул кинәт, сизелмәслек бер җитезлек белән, абыйсын җиргә егып салды да, күкрәгенә менеп утырды.

Халыкның шаулашуы авылга чаклы ишетелгәндер.

Вафа, ачуы кайнап, әкрен генә җирдән торды да, энесенә ташланды. Әммә куштаннар аңа яңадан Сафа белән алышырга бирмәделәр.

– Булды! Булды! Хәзер ат чабышы башлана! – дип, Вафаны читкә алып киттеләр.

Шулай итеп, Сафа беренче батыр булып калды.

Иртән бүләк җыеп йөргән теге куштан аны дәшеп алып:

– Батырлыгың өчен ни бирик? Бабаң чапанын аласыңмы? – дип сорады.

– Миңа берни кирәкми... Чапанны әнә беренче килгән ат иясенә бирегез, – диде Сафа.

– Киләләр! Атлар килә! – дигән тавышлар ишетелде.

Халык төркеме чайкалып-кузгалып икегә аерылды.

Чабып килүче атлар күренде. Халык ачкан юлга муеннарын сәер генә сузган өч чабышкы килеп керде. Малайлар атларның сыртына ятып беткәннәр, ике куллап ялга ябышканнар. Башларына яулык бәйләгәннәр, битләренә ябышкан балчык кисәкләрен дә, ат өстендә тырык-тырык сикергәнне дә тоймыйлар. Атларын һай-һаулап куа-куа, баганага беренче булып барып җитәр өчен ат өстеннән сикереп төшеп үзләре йөгерергә әзер шикелле иде.

Бер ат шаулашкан халык төркеменнән куркып туктады да чыгымчылый башлады һәм халык уртасындагы юлдан узасы урында, тамашачыларны әйләнеп чабып китте. Ат өстендәге малай тезгенне каерып тотты. Ярсыган ат тыңламады. Бер урында таптанып торды да, кинәт арт аякларын атып җибәрде. Малай ат өстеннән мәтәлеп егылып төште, әммә шундук сикереп торды да, пычранып беткән битен күлмәк итәге белән сөртә-сөртә, иптәшләреннән калышасы килмичә, баганага таба йөгерде. Атыннан төшкәнлеген, үзен башка атлар таптап китәрлеген дә онытып җан-фарманга чапканда, кемдер аны якасыннан эләктереп алды, читкә сөйрәп чыгарды.

Халык шау-гөр килеп көлде. Арттагы атларның килеп җиткәнен дә көтмичә таралыша башладылар.

Куштаннар бүләк өләшергә керештеләр. Беренче ике урынны күрше авыллардан килгән нәселле чабышкылар алды. Ат чаптыручыларга өр-яңа чапаннар бирделәр. Өченче урында Гыймади аты иде. Аңа Миңлебай карт чапанын бүләк иттеләр.

– Бәхетле чапан булды бу! Бер аксакалдан икенчесенә күчте! – диештеләр.

Бүләкләр өләшкәннән соң йөгерүләр башланды. Бу ярышка да иң элек балалар, аннары зурлар катнашты. Бүләкләрне өләшеп бетерделәр. Халык тарала башлады. Халык белән бергә Сафа да авылга кайтып китте.

Уеннарны ерактан, тау башыннан карап торган хатын-кыз төркеме эченнән ул Саҗидәне күреп янына чакырып алды. Икәүләп Йосыф картларга киттеләр.

Мәзиннең сүзен тыңламаудан куркып мәйданга көрәшергә чыккан һәм кабыргасын сындырган теге ярлыны кемнеңдер арбасына салып өенә алып киттеләр.

XIV. Җабраил фирештә өстенә языйммыни мин аны?

Саҗидә Миңлебайлар йортына килен булып төшкәч, Патый аңа үзенең мөнәсәбәтен болай дип белдерде:

– Килен кеше – ким кеше, алабайга тиң кеше, – диде.

Беренче көннәрдә үк ул киленгә баш булырга, аны үз кубызында биетергә тырышты. Әммә Саҗидә бу мыжгылдык каенана кулында уенчык булырга теләмәде.

Ул бөтен авыр, пычрак эшне бер карусыз эшли, ләкин урынсызга, нахакка кимсеткәнне күтәрми иде. Патыйның тиргәвенә каршы аның шикелле үк итеп җавап кайтара һәм каенанасының мәгънәсез боерыкларын берсен дә тыңламый иде.

Сафаның туеннан соң ике-өч ай да узмагандыр, беркөнне Патый, сүз арасында гына әйткәндәй, улына:

– Хатыныңны аерып җибәрергә кирәк түгел микән, улым? Кызлар бетмәгән... Теләгәнең сайлап алырсың... – дип куйды.

Шунда Сафа бүтән сүз әйтмәслек итеп өзеп җавап кайтарды:

– Киленең яхшы булсын дисәң, үзең телеңне тый. Мин Саҗидәдән канәгать, аны аерырга исәбем юк, – диде.

Шуннан соң Патый Саҗидәгә тагы да ешрак каныга башлады, ара-тирә улына да тел тидергәләде. Аларның икесен дә уйнашчы дип гаепли иде.

Саҗидә мондый хурлау-кагулардан ничек котылып, үзебез генә тынычлап яшәргә икән дип көннән-көн ныграк уйлана башлады. Аның йогынтысында Сафа да шул турыда хыяллана иде.

Миңлебайлар йортындагылар бер-берсенә капма-каршы булган ике якка бүленделәр. Бер якта Патый белән Вафа, икенче якта Сафа белән Саҗидә иде.

Сабан туе көнне чапан аркасында килеп чыккан гауга саламга ташланган утлы шырпы булып чыкты. Ике арадагы дошманлык коры дары кебек дөрләп кабынып китте. Бу талашның уты-сөреме өйдәгеләрнең барысына да күчте. Шуннан соң инде Сафа белән Саҗидәгә бу йортта яшәрлек рәт калмады.

Саҗидә түземсезләнеп көткән вакыт, ниһәят, килеп җитте. Җае чыкканда файдаланып калып, бер минут та соңгармыйча, бүленүне тәләп итәргә кирәк иде. Саҗидә моңа җай чыкканга бик сөенеп, эшкә кереште. Аның фикере белән Сафа да килеште. Аларның башка чыгып үз тормышларын корып җибәрергә көчләре җитәчәк иде.

Мондый зур эшкә тәвәккәлләгәнче картлар белән әйбәтләп киңәшик дип, алар мәйданнан Йосыф карт йортына киттеләр.

* * *

Йосыф карт төпчек кызының үз ризалыгыннан башка кияүгә чыгуы хурлыгын байтак вакыт оныта алмады. Шулай да Саҗидәнең йомшак теле, Сафаның картка зур хөрмәт күрсәтүе үзенекен итте.

Сафа белән Саҗидә килеп кергәндә, Йосыфныкылар чәй эчеп утыралар иде. Карт аларны:

– Хуш киләсез, рәхим итегез! – дип, ачык чырай белән каршы алды.

– Ни хәлләрдә яшәп ятасыз? Фатыйма җиңги сау-сәләмәтме? – дип сорады Сылу карчык.

– Җәһәннәмгә генә олагасы бар! – диде Саҗидә, ачу белән.

– Әстәгъфирулла, тәүбә! – диде әнисе, колакларына бармагын тыгып.

– Өлкәннәр турында алай әйтергә ярамый, кызым. Кодагый ул – синең каенанаң, анаңның ахирәте, – диде Йосыф карт.

– Минем алда тел тидермәгез аңа! – диде Сылу, колакларыннан бармагын алып.

– Син, әни, шулай дисең, – ә менә ахирәтең үзеңне әллә ниләр әйтеп хурлый, уйнашчы дип атый, – диде Саҗидә.

Бу сүз Йосыф картның күптәнге ярасына барып тиде. Сылу сискәнеп китте. Ул авыр гына сулады да:

– Языгы үз башына төшсен, минем гөнаһлы буласым килми, – диде.

Барысы да уңайсыз бер хәлдә калдылар. Беренче булып Сафа сүз башлады. Әнисе белән абыйсының кыш буена үзләренә көн күрсәтмәүләрен сөйләп бирде, теге чапан аркасында килеп чыккан ызгышы да искә төшерде. Ахырда, моннан ары әнкәй йортында кала алмыйбыз, сездән киңәш сорарга килдек, диде.

Сылу карчык Саҗидәгә, килен булгач күндәм, сабыр булырга кирәк дип сөйләнә башлаган иде дә, бик тиз тынды.

Йосыф карт уйга калды. Аннары катгый итеп әйтә куйды:

– Мин кызымны каенана типкесендә яшәр өчен үстермәдем. Тавык чебие түгел, әдәм баласы ла ул... Сез, балалар, үзегез кушылдыгыз, анысы өчен ходай алдында үзегез җавабын бирерсез. Әммә кимсенеп яшәү эш түгел. Бүленегез. Тазалыгыгыз булса, ач калмассыз. Миннән фатиха, – диде.

Сафа белән Саҗидәгә шул гына кирәк иде.

Ничек-ничек итәсен картлар белән сөйләшкәннән соң, алар кайтып киттеләр: Саҗидә каенанасы йортына, Сафа мәзин янына китте.

* * *

Сабирҗан мәзин үзенең келәтендә чыпта сугучы берәүдән чыпталар кабул итеп ята иде.

Чәң-чәң килеп, сикерә-сикерә өргән бәйдәге этне читләтеп, Сафа келәт ишеге төбенә килде, кычкырып сәләм бирде. Мәзин авыз эченнән генә мыгырданып сәләмгә каршы җавап кайтарды.

Ул бик җентекләп, алдында яткан яңа чыпталарны тикшерә, аларны берәм-берәм алып келәт эченә ыргыта, аннары, дөрес санамадым ахры дип шикләнгән кебек, яңадан алып чыга да яңадан саный һәм тагы келәт эченә ташлый иде. Шуннан соң ул чыпта сугучыдан:

– Шушы гынамы? – дип сорады.

– Җиткән, мәзин абзый! Болары белән дә күзләрем эренләп бетте, – диде чыпта сугучы.

– Юкны сөйләмә! Атна буена нибары иллеләп чыпта суккансың, зарланган буласың тагы. Алайса эшләмә, мич башында гына ят...

– Бик ятар идем дә, мәзин абзый, балалар ашарга сорый бит.

– Ул чагында инде тырышырга кирәк! Миннән мунчаланың иң яхшысын аласың, ә үзең әдәм карамаслык чыпта китерәсең. Моңа кяфер үлесен төреп елгага ыргытырга гына ярый.

– Минем чыпталар башкаларныкыннан бер дә начар түгел, мәзин абзый... – дип куйды агай.

– Башкаларныкыннан, башкаларныкыннан!.. Шулай булмыйча! Менә бу могыл нәрсә бу? Чыптаны шулай сугалармы?

– Ефәк түгел бит ул, мәзин абзый... Ул могылларны мин ябыштырып куймаган ич.. Мунчаласы шундый булгач нишлисең инде.

– Мунчаланы аны мин ясаганмы? Ходай аны үзе шундый иткән. Син оста булсаң, кытыршы мунчаладан да тигез итеп чыпта суга бел. Менә шулай ул, энем!

– Алай да тырышабыз инде, мәзин абзый, тик барыбер мунчаладан постау сугып булмый инде.

– “Булмый, булмый!” – диде мәзин, аны үчекләп. – Булмаса, мунчала әрәм итәсе дә юк. Аны бушлай бирмиләр. Акчага саталар.

– Ун ел буе минем эшемне яманламаган идең, хәзер ошамый имеш! Юкка рәнҗетәсең, мәзин абзый... Ичмасам алладан курык! – диде агай, түзмичә.

– Телеңә салынып торма! Алланы кем яхшырак беләдер: синме, минме?

Чыптачы агай аптырап сүзсез калды, йөзе агарынып китте.

Мәзин киштәдән таушалып-каралып беткән кенәгәсен алды, аннары кадактан керләнеп каткан иске счетын алып, шалт-шолт төймә сала башлады. Ахырында болай диде:

– Шушы чыпталар хакын чигергәннән соң синең өстә дүрт тәңкә дә ун тиен иске әҗәтең кала, янә дә узган атнада ике чыптаң җитмәгән иде, – җәмгысы буладыр биш тәңкә дә алтмыш тиен. Синең өстә бер пот та унбер кадак мунчала исәпләнә. Әҗәтең өчен җәйгә арыш урырсың, ә мунчаланы хәзер үк китер.

– Узган атнадагы мунчала бик чүпле иде бит. Анысын да минем өскә язарсыңмы инде, мәзин абзый?

– Һа, әйтте сүз! Җабраил фирештә өстенә языйммыни мин аны?

– Ихтыярың, мәзин абзый, теләсәң ни эшлә. Бер чыптаны ничек итеп җитмеш тиеннән саныйсың, – һич аңлый алмыйм. Аның базар бәясе дә егерме тиен генә бит... үзең дә калага шул бәягә илтеп сатасың.

– Сатсам соң! Анда синең ни эшең бар? Калада миңа акча бирәләр. Ә син нәрсә бирәсең, бетле хәерче?

– Тагы эш бир миңа, мәзин абзый.

– Юк, бирмим. Эшли белмисең, синең күзең эренли. Мунчаланы бүген үк китергән бул. Ишеттеңме? Онытма!

– Берәр пот кына булса да он бир инде, мәзин абзый... Эшләп түләрмен. Балаларның ашарына юк.

– Әнә ходайдан сора. Мин сезгә бирә-бирә бөлеп беттем инде, шулай да рәхмәтен ишеткәнем юк.

– Ел буена бөтен җәмәгатебез белән сиңа эшлибез, мәзин абзый, алай да тамагыбыз туймый, өстебез-башыбыз тишек, әҗәттән чыга алмыйбыз... – дип сөйләнде агай, зарланып.

Мәзин аның сүзен бүлде:

– Ярый, ярый! Бар! Мескенгә салышып торма. Ходай ярдәм итәр, хәер сорарга чыгарып җибәрмәс. Мунчаланы китерергә онытма.

Мәзин, ачуын әлеге агайдан алып бетергәч, Сафага тыныч кына мөрәҗәгать итеп:

– Ни бар, Әхмәтсафа? – диде.

Бу хәлгә шаккатып торган Сафа мәзин соравын ишеткәч сискәнеп китте.

– Киңәшкә килгән идем.

Мәзин:

– Әйдә алайса, – дип, Сафаны кибетенә алып китте.

Кайгыга сабышкан теге агай хәлсез аякларын көчкә сөйрәп капкага таба атлады.

Мәзин калай белән тышлаган ишекне ачып кибеткә керде. Сафа да аның артыннан иярде.

– Я, сөйләп җибәр, Әхмәтсафа, ни йомыш? Тыңлап карыйк! – дип, мәзин авыр гына итеп эскәмиягә утырды.

Сафа үзенең төп йорттан аерылып чыгарга ниятләвен сөйләп бирде.

– Мин нинди киңәш бирим? Үз эшеңә үзең хуҗа инде син. Чыпта сугарга керешмәссең бит? Мин сиңа нәрсә дип әйтим?

– Йорт-җир булдыру җиңел эш түгел бит, мәзин абзый...

– Шуннан ни булган? Бүтәннәрдән синең кай җирең ким? Башкалар яши ич, булдыралар. Хатынның да бик уңганы, акыллысы туры килде үзеңә. Менә икәүләп эшләрсез. Тырышыгыз! Ниятеңнән кайтма. Аллага тапшыр...

– Мал-мөлкәтне абый белән гадел итеп бүләсе иде, мәзин абзый. Андый чакта төрле хәл була бит, үзең дә беләсең... Менә без шул эшкә син дә катнашсаң, әйбәт кенә узып китмәсме дигән идек. Ризалыгыңны бирмәссеңме?

– Булмый, берни барып чыкмый, – диде мәзин. – Беренчедән, минем синең әниең вә абыең белән борчак пешми. Ансын үзең дә бик яхшы беләсең Алар күбрәк остабикәне тыңлыйлар. Икенчедән, минем тиктомалдан синең әниең теленә эләгәсем килми... Бигайбә, энем, берни дә эшли алмыйм.

Каршы әйтерлек урын юк иде.

Сафа бераз вак-төяк нәрсәләр турында сөйләшеп утырды да, бик кыен чакта ярдәмеңнән ташламассың әле дип, китеп барды.

Мәзин капкага чаклы Сафа артыннан карап калды. Ни сәбәптәндер аның күз алдына чибәр, җитез Саҗидә килде, һәм мәзиннең йөрәгендә көнчелек тойгысы кузгалып куйды.

XV. Иләк тә, чиләк тә минеке

Вафа сабан туенда үзенең җиңелеп калуын һаман оныта алмый иде әле. Шуңа күрә ул дәшми-тынмый гына чәй эчеп утырды. Патый исә авыз эченнән генә мыгырданып сөйләнүен белде.

– Әни, абый, тыңлагыз әле, сөйләшәсе сүз бар иде, – диде кинәт Сафа. – Ике сарык башы бер казанга сыймый диләр. Без сарык булмасак та, бер йортта сыеша алмый башладык. Эт белән мәче шикелле яшибез... Бүленешәсе иде.

Патый эшләр болайга ук китәр дип көтмәгән иде, күрәсең.

– Тавык керсә чүп чыгар, килен керсә сүз чыгар, дип белми әйтмәгәннәрдер шул, – дип куйды.

– Килен гаепле түгел, әни, үзеңнең озын телең гаепле, – диде Сафа.

– Акыллырак булсаң, шул уйнашчы аркасында анаңны рәнҗетеп утырмас идең.

– Җитте, әни! – диде Сафа, әнисенең сүзен бүлеп. – Без сине кыш буе тыңладык. Булды! Бүленешү турында сөйләшик. Кем аерылып чыга? Минме, абыймы?

– Бу йортны мин сезнең өчен саклап килмәдем, моннан чыгып китәргә җыенмыйм. Безнең белән сыеша алмыйсың икән, чык та кит, – диде Вафа.

– Яхшы! Мин анысына да риза, – дип җавап кайтарды Сафа. – Ә минем өлешкә ниләр тия?

Йорт бүлү башланды. Зур келәтне Сафага йорт урынына бирергә булдылар. Вафа үзендә каласы каралты-кура белән мунча бәрәбәренә энесенә бура абзар, йөз такта һәм сугылмаган ике кибән ашлык бирергә булды. Сафа абыйсына яшь айгырны, яңа арба, иске чананы, сабан белән тимер тырманы калдырды, үзенә карт бияне, арба, җиңел чана, сука һәм агач тырманы алды. Чәчүлек орлык белән сугылган ашлыкны урталай бүләргә булдылар. Җирне бүлгәндә дә ризасызлык булыр шикелле күренми иде. Вафа сабан туенда җиңелгәннән соң кузгалган ачуын тыеп калырга тырышты. Ындыр табагыннан уртак файдаланырга булдылар. Терлекләрне бүлгәндә дә бәхәс булмады. Сафаның гаҗәбенә каршы, эш бөтенләй тату барды.

Әммә каз, үрдәк, тавык һәм өй әйберләренә килеп җиткәч, хәл бөтенләй үзгәреп китте. Моңарчы дәшми генә утырган Патый телгә килде, өлкән киленнең дә теле чишелде. Саҗидә дә сүзсез калмады. Шулай итеп талаш китте.

– Иләк тә, чиләк тә минеке.

– Тәпәнем үзем белән бергә картайды. Күәс чиләген мәрхүм ирем сатып алган иде. Менә ничә ел аның төсе итеп саклап киләм! – дип чәрелдәде Патый яхшы әйберләрнең берсен дә Саҗидәгә бирергә теләмичә.

– Бирмәсен, кирәкми! Иләген башына капласын, күәс чиләгенә кереп тончыксын! – дип кычкырды Саҗидә.

Вафа әнисен яклады. Сафа әнисе белән абыйсын акылга килергә өндәп карады, ләкин аны берсе дә тыңламады. Талашучыларның тавышлары торган саен әчерәк чыга башлады. Озакламый бу талашка Сафа үзе дә кушылды.

– Күәс чиләген сиңа биргәнче, мин аны ватып мичкә ягам! – диде Вафа, ачуына буылып, һәм балта алып, мичкә таба китте.

– Ә мин самавырны сезгә калдырмыйм. Әрәм булса булсын, – диде моңа каршы Сафа, һәм самавырга барып тотынды.

Тамам ярсыган ике туган бер-берсенең бугазына ябышырга җитештеләр, әммә шулай да тыелып калып, әллә нинди сүзләр белән бер-берен сүгә-сүгә, әйбер бүлешкәндә карап торырга дип картларны чакыра киттеләр. Өй эчендә әче хатын-кыз тавышы гына ишетелә башлады.

Картлар килеп җитте. Ике туган бер-берен бүлә-бүлә аларга хәлне сөйләп бирделәр. Капка төбенә бер көтү бала-чага җыелды. Олылар бернинди тартынусыз ишегалдына кереп, өйдәге бәхәсне тыңлап торалар иде.

Вафа да, Сафа да алда килешкән сүзләреннән кире кайттылар. Вафа яңа арбаны ватып көл итәм дип кычкырынды. Сафа исә айгырыңны сәнәк белән кадап үтерәм диде. Патый бертуктаусыз Вафаны котыртып торды.

Ахырында картлар үзләре катнашыннан башка эшне хәл итеп булмаслыгын аңладылар.

– Башка чыгып йорт-җир булдыру җиңел эш түгел ул. Син иске йортта каласың, Вафа, син чигәргә тиешсең, – дип, иң элек Вафаны үгетләп карадылар.

Вафа чигү турында ишетергә дә теләмәде.

Шуннан соң инде картлар Сафаны күндерергә керештеләр.

– Син, Сафа, яшьрәк кеше. Килеш, риза бул. Абыең сиңа атаң урынына калган кеше бит.

– Безнең һәркайсыбыз эшне юктан башлады, шулай да, аллага шөкер, ач калмадык... Ходай сәләмәтлек белән бәхетеңнән аермасын дип теләсәң, калганы барысы да булыр, Сафа.

– Килеш, Сафа! – диделәр.

Сафа төрле яктан яуган үгет-киңәшкә каршы килә алмады. Саҗидәнең дә озакка сузылган бу талашны тизрәк бетерәсе килә иде.

– Ярар алайса, шулай булсын, картлар! Соңгы сүзем шул: теләсәгез ничек итегез, – диде Сафа.

Картлар мал-мөлкәтне бүләргә керештеләр. Дөресрәге, үзенә кирәкмәгән әйберләрне генә биргән Вафаны җөпләп кенә тордылар. Ватык, җимерек, иске әйберләрнең барысы да Сафага булды, яхшы, төзек, яңа әйберләр Вафага калды. Чәчүлеккә дип сугып куйган орлык белән икмәк Вафага булды, Сафага исә ашарга ярарлы итү өчен әле күп эш сорый торган запас ашлык тиде. Кайбер җир һәм болынлыкларны да шул рәвешчә бүлделәр. Вафага каласы мунча белән каралты-кура бәрәбәренә Сафага берни дә бирмәделәр.

Кече туган ягын берәү дә якламады. Беришеләре Патыйның теленә эләгүдән курыкты, икенче берләре тәкәббер Вафага каршы килергә кыймады.

– Мал-мөлкәтне бүлүен бүлдек. Ә менә карчыкларны нишләтәбез? Аларны кемдә калдырабыз? Кем карар аларны? – дип сорады берсе кинәт.

– Икесе дә төп йортта калырга тиеш, – диде картлардан берәү.

– Әнине үзем карармын. Әбине әнә ул алсын. Чапанны аңардан ул алды, шулай булгач, аның үзен дә алсын, – диде Вафа.

Картлар көлемсерәп күзгә-күз караштылар.

Сафа абыйсына җавап бирергә өлгермәде, Саҗидә горур гына итеп җавап кайтарды:

– Йөзгә җиткән карчыкны гына карарга хәлебездән килер. Бала йодрыгы чаклы гәүдәсе бар... Әбине үзебезгә алабыз.

– Менә бу акыллы сүз! Менә рәхмәт! – диештеләр картлар.

Ике гаиләгә дә бәхет теләп, алар тиз генә чыгып киттеләр.

Саҗидә белән Сафа шул кичне үк бер тол карчыкның кечкенә генә өенә күченделәр. Саҗидә Зөһрә карчыкны да шунда җитәкләп алып килде.

Сабан ашлыклары чәчелеп беткәч, бер җомгада Сафа мәчеттә картлардан үзенә йорт урыны бирүләрен сорады.

Аңа йортны авыл читендәге буш урынга салырга рөхсәт иттеләр.

Сафа шул урынга бура келәтне күчереп, аны мүкләп җылытты, ишек-тәрәзәләр уеп, түбә япты. Йорт салынып беткәнче үк могтәбәр картларны өй туена чакырды, яңа йортка күченгәннән соң коръән укытты.

Терлек-туар өчен вакытлыча абзар-киртә корып куйды, кечерәк бер баз казыды. Башкаларын алдагы елга калдырып торырга туры килде.

Урак өсте җиткәч, Сафа белән Саҗидә җиң сызганып кыр эшенә керештеләр.

XVI. Бал эчәләр үзләре, тәрәзәдә күзләре

Базарның төрле чагы була.

Эш өстендә базарлар бик сүлпән уза. Кибетләрнең күбесе ябык. Базарга күбесенчә мулла, мәзин һәм куштаннар гына килә.

Иген уңган тыныч елларда иң күп акчалы, иң шау-шулысы көзге базарлар була. Авыл агайлары олау-олау икмәк китереп кием-салым сатып алалар, салым түләр өчен акча юнәтәләр. Халыкның тамак тук, күңеле көр, кәеф яхшы. Әйберне дә бик озак сатулашып, сайлап-сайлап кына алалар, бакыр, көмеш акча белән түлиләр.

Кыш көне дә, буран уйнап тормаса, салкын җил исмәсә, юлларны көрт күмеп китмәсә, базарлар ярыйсы була. Ләкин кышкы базарга күбрәк эш юклыктан, яңалыклар ишетеп, дус-ишне күреп кайту өчен киләләр.

Язгы базарларда да халык күп була, әммә сәүдә сүлпән бара, сатып алучы бөтенләй юк диярлек. Булган барлык икмәк озын кыш буена ашалып бетә. Базар уртасында байлар гына күркә шикелле кәпрәеп йөриләр, чирек баһага урак урыр өчен көнлекчеләр яллыйлар. Андый базарларда ончылар белән табыш артыннан куучы хәлле кешеләрнең генә эшләре яхшы бара: алар көз көне бише белән кайтарып алыр өчен әҗәткә он өләшәләр.

Авыл базарлары елына ике тапкыр: иртәгә җыен башланасы дигән көнне, аннары печән һәм урак өсте алдыннан аеруча зур була.

Җыен алдыннан һәркем үзеннән, гаиләсеннән кысып булса да җыйган запасын базарга алып килеп, кунак-төшемне сыйлау, хатынына, кызларына тегесен-бусын сатып алу өчен акча юнәтә.

Бу шау-шулы “урак алды” базарларын сәүдәгәрләр ел буе түземсезлек белән көтеп алалар. Ярлыракларның күңелендә бары бер генә уй – ашарга ризык юнәтер өчен эшкә яллаганны көтәләр. Байлар хезмәтчеләрнең арзанрагын һәм тырышрагын сайлап алалар.

Базар иртә таңнан ук кайный башлый. Сәүдәгәрләр кояш чыкканчы ук кибет киштәләренә әйберләрен тезеп куеп, товар алырга килүчеләрне көтәләр. Авыл агайлары чыбыркыларын билбауларына кыстырып кибетләр рәте буйлап узалар, кибет, палаткалар алдына туктап күлмәклек ситсы, чәй, шикәр, тоз, йөзем, тәмәке, төймә, каптырма, энә, җеп ише әйберләр сатып алалар. Сәүдәгәрләр мактый-мактый аларга начаррак товар тоттырып җибәрергә тырышалар. Шул тирәдә кесә караклары да мәш килә.

Базар сәгать саен кыза бара.

Аеруча тимер-томыр сата торган төштә халык күп.

Чаң-чоң китереп таш белән чалгыларга сугып карыйлар, кояш яктысында күз камаштыргыч булып өр-яңа ураклар, көмеш чәйнек, чүмеч, балталар ялтырый.

Шуннан бераз арырак халык күз алдына тау-тау кисмәк, көянтә, көпчәк, тәртә һәм бизәкле дугалар өеп куеп, агач әйберләре белән кызып сату итәләр.

Дегет сатарга килгән марилар янына, кулларына зур-зур дегет чиләкләре тотып, авыл агайлары җыелган. Алар бармакларын дегеткә манып алып, дегетне уч төпләренә ышкып карыйлар, сатулашалар, баһасын килешсәләр, дегет агызырга чиләкләрен китереп куялар.

Базарның икенче башында чүлмәк рәте урнашкан. Төрле төрдәге, төрле зурлыктагы савыт-саба катып беткән тырнак белән чиерткәнгә, чыбыркы сабы белән сукканга шың-шың итеп тора. Чуар бизәкләре белән күзне кызыктырып торган чүлмәк, чынаяк, чәйнек, эреле-ваклы тәлинкәләр төягән арбалар бер рәткә тезелгән.

Бала-чага кургаш әтәчләрнең сызгыруына, агач пугачларның шарт-шорт атуына, таш сыбызгылар тавышына таң калган.

Он рәте үзенә бер аерым җиргә – базар читенә урнашкан. Шул турыда ап-ак он тузаны күтәрелеп тора. Сатучылар баштанаяк онга манчылганнар. Монда инде он сатып алучыларның чырайлары шат түгел. Алар, култык асларына ямаулы капчыкларын кыстырган килеш, кесәләрендәге бакыр тиеннәргә ничә кадак он сатып алып булыр икән дип исәплиләр, шуннан берничә тиенне бер кадак тозга да калдырырга чамалыйлар. Он сатып алганнан соң инде, алар базарда тулганып йөрмиләр, туп-туры өйләренә кайтып китәләр.

Мал-туар рәте ягында бертуктаусыз хайван тавышлары ишетелеп тора: атлар кешни, сыерлар мөгри, сарыклар бәэлди. Монда инде арадашчылар – маклерлар мәш килә; бик эшлеклеләнеп атның тешен караганда яисә сыерның җиленен капшаганда, алар берәр көлке, әдәпсез сүз кыстырып җибәрәләр, бик белдекле кыяфәт белән мал карашалар, карышып маташкан алашаларны юырттырып карыйлар, карт бияләрне кушаяклатып чаптырып киләләр.

Урамның уртасында кабак йорты кукыраеп утыра. Тәрәзәләре иңләп ачып куелган. Эчеп алган авыл агайларының йөзләре комач кебек кызарган, күзләре пыялаланган. Кабакның хуҗасы – аягына гармун мехы шикелле җыерма кунычлы хром итек, өстенә чигүле күлмәк киеп, билен нечкә генә каеш белән буган, жилетының изү кесәсеннән биленә чаклы юан көмеш сәгать чылбыры салынып төшкән бер кеше, – татар телен вата-сындыра, авыл агайларын кадерле кунаклары кебек хуп күреп сыйлый, өстәлгә шешәләрне китереп кенә тора; тик үзе алдан ук акчасын алып куярга онытмый, эчәргә акчасы калмаганнарын җилкәләреннән тотып сөреп чыгара.

Өсте керле чүпрәк белән ябылган агач чиләк күтәреп арлы-бирле үсмер балалар йөри, үзләре әче тавыш белән:

– Әйрән бар! Әйрән!

– Кемгә салкын әйрән кирәк! – дип кычкыралар.

* * *

Шундый кызу көннәрнең берсендә Шәмси мулла базарга килде. Мал-туар рәтен йөреп чыкты, солы белән бодай бәясен сорашты, чүлмәкчеләр яныннан узды һәм, ниһәят, таныш сәүдәгәренең кибете алдына килеп туктады да, хәл алыйм дип, төенчекләрен прилавка өстенә куйды, зур ак яулыгын чыгарып, тирләгән битен сөртергә кереште. Мулла бик сусаган, эчәсе килә иде. Дәү әйрән чиләген көчкә-көчкә күтәреп барган тугыз-ун яшьлек кызны күреп, чакырып алды:

– Каяле, кызым, әйрәнең салкынмы?

– Салкын, бик салкын, мулла абзый.

– Ни хак?

– Чүмече бер тиен, мулла абзый... Салып биримме?

Шәмси мулла чапан итәкләрен җыештырып җиргә чүгәләде дә:

– Кая, бир әле! – диде.

Кыз чиләген җиргә куеп бер чүмеч әйрән чүмереп алды һәм муллага сузды.

Мулла бер йотты да, чүмечне кире бирде.

– Кирәкми, кызым, әйрәнең җылы икән, – диде.

– Ниткән җылы булсын? – дип, кыз, бер дә исе китмичә, тәтелдәргә кереште. – Баздан гына алып чыктым. Әллә, мулла абый, ни дип уйлыйсыңмы?

– Ах затсыз! Мулла белән шулай сөйләшәләрме? – дип кычкырды кибетче.

Кыз, чүмечтәге әйрәнне чиләккә кире салып, әлеге шакшы чүпрәге белән каплады да, чиләген күтәрә-күтәрә:

– Миңа димәгәе әллә кем булмый шунда! – дип җавап кайтарды.

Шәмси мулла бу хәлгә шаккатып, ни дип җавап бирергә дә белмәде.

– Оятсыз! – дип кенә әйтә алды.

Кыз:

– Төкерәм мин синең оятыңа! Кара син аны, кешене туктатып торган була тагы, хәерче! Үзенең бер тиен акчасы юк! Бушка гына эчмәкче! – дип чатылдатып җавап кайтарды һәм: – Әйрән бар, әйрән! Кемгә салкын әйрән кирәк? – дип кычкыра-кычкыра китеп барды.

Шәмси мулла кыз артыннан хайран калып байтак кына карап торды, аннары:

– Менә нинди бит ул базарлы авыл балалары! Коточкыч бит, коточкыч! Базар кешене боза дип белми әйтмәгәннәр. Чын әгәр, балалары шундый булгач, олылары нинди инде аның? – диде.

– Сөйләмә дә инде, хәзрәт! – дип җөпләп куйды кибетче.

* * *

Базар көнне авылның барлык йортлары кунаклар, җигүле арбалар, сатып алынган әйберләр белән тулып, постоялый дворга охшап кала. Һәр йортта самавыр кайный. Хатын-кыз савыт-сабаны көчкә җыештырып өлгерә.

Бу базар ыгы-зыгысыннан муллалар йорты да читтә калмый. Аларга да күрше авыл муллалары килеп, атларын тугаралар, базардан әйберләр алып кайталар, товарларын таратып ташлыйлар. Асраулар тыз-быз самавыр күтәреп йөгерәләр. Хатыннар коймак пешерә, хуҗаның малайлары тәлинкә-тәлинкә өеп кунакларга коймак ташый, чәй ясыйлар, китүчеләрне озатып калалар, килүчеләрне каршы алалар.

Шәмси мулла да, иртән базарга килгәч, атын биредәге мулла йортында калдырган иде. Базардан әйләнеп кайткач, ул төенчекләрен тарантасына куйды да, өй артындагы бакчага китте. Анда, төсле пыялалар белән бизәлгән иркен генә беседкада, берничә мулла чәй эчеп утыра иде. Шәмси мулланы күргәч, алар вәкарь белән генә исәнләшеп, урыннарыннан кузгалыштылар. Килеп күрешеп чыккач, Шәмси мулла чапаны белән бүреген салып агач ботагына элеп куйды, шуннан соң юынды да, эре кыяфәт белән түргә кереп утырды. Барысы да аның сүз башлаганын көтеп калдылар.

– Халык тамам бозылды, оят, намус дигән нәрсәне онытты... Олыларга хөрмәт бетте. Менә әле генә әйрән сатучы бер кыз үземне урам сүзләре белән сүгеп китте.

– Сүгү нәрсә ул, хәзрәт, – диде икенче бер мулла. – менә мин хатынга дип комач сатып алган идем, ниндидер бер малай кулымнан төргәгемне тартып алып китте. Мин: “Тотыгыз, тотыгыз шул мәлгуньне!” – дип кычкырам, ә мужиклар көлеп тик карап торалар: “Эт авызыннан сөяк алырсың, бар! Йоклап йөрмә икенче!” – диләр. Берсе туп-туры йөземә бәреп әйтте: “Тир түгеп тапмагансың әле, садака акчасына алгансың”, – диде. Менә син алар белән сөйләш!

– Яхшы әле, үзеңне кыйнап китмәгәннәр, – дип, сүзгә йорт хуҗасы кушылды. – Безнең малайлардан аннан яманрагын да көтәргә була. Барысы да шул базар хикмәте инде...

– Шул яраган эшме инде, – дип, Шәмси мулла тагы сүзгә кереште, – вак кына бала-чага эт урынына хәзрәткә тел тидерә, көпә-көндез талап китә, ә хәзрәт кулын җәеп карап кала. Акылга сыйган эшме шул?

Сүз күңелсез нәрсәләргә кереп китте. Кунакларның берсе, сүзне икенчегә борып, Шәмси мулладан:

– Икмәк базарында булдыңмы, хәзрәт? Он баһалары күтәрелмәгәнме? – дип сорады.

– Күтәрелгән, күтәрелгән... Илле тиен сорыйлар. Берәр йөк алып киләсе калган, ярый инде, хәерле булсын!

Базар яңалыклары турында сөйләшә башлагач, җанланып киттеләр. Тәлинкәләрдәге коймак өемнәре кечерәя барды, дәү корсаклы самавырлар да берсе артыннан берсе килә торды.

Бакчада тагын бер дин әһеле күренде. Ул ниндидер җыр җырлап, мәгънәсез сүзләр кычкырып, ава-түнә чайкалып килә иде.

Тирләп чыккан муллалар моңа шаккатып карап калдылар. Исерек кеше ава-түнә беседка янына килеп җитте дә, ишек яңагына тотынып, чайкала-чайкала шаркылдап көлеп җибәрде, аннары тотлыга-тотлыга:

– Дин башлыклары, ә үзегезнең бер тиенлек тә акылыгыз юк! Валлаһи, бер тиенлек тә юк! Акыллы кеше урыс аракысы барында кытай чәе эчеп утырамы? Юк, әйтегез әле, эчәме, юкмы? – диде.

Муллаларны кайберләре көлешеп куйды, кайберләренең ачуы килде.

– Чыгып кит моннан! Күздән югал! – дип кычкырды Шәмси мулла ярсынып. – Ах, азгын, ахмак, ишәк! Бөтен дин затын хур итеп йөрисең! Көпә-көндез бөтен халык алдында эчкән бирән урынына! Оятсыз!

– Кызма, хәзрәт, кызма! Бик акыллы булсаң, әнә кайтып хатыныңны... сөлге санарга өйрәт. Миңа синең акылың кирәкми. Белдеңме? Аллага шөкер, безнең дә сакалыбыз бар. Безгә үзебезнеке дә бик җиткән.. Ха-ха-ха! Шәп әйттемме, ә?

Шәмси мулла исерекнең битенә йомарланган тастымал ыргытып, урыныннан сикереп торды:

– Хәзрәтләр, шаһит булыгыз! Мин бу ишәк өстеннән мөфтигә гариза язам.

– Яз, яз, – диде исерек. – Указым чип-чиста, чебен дә тап төшермәгән... тотармын да кайтарырмын...

Исерекнең кулы ишек яңагыннан ычкынып китте һәм үзе гөрселдәп беседка идәненә ауды да, кычкырырга кереште:

– Эчсәм соң, ни булган? Мулла эчә белмимени? Аның авызы юкмыни? Ә, шулаймы? Тот, тот, җибәрмә шул хатынны! То-от!..

Муллалар берәм-берәм табыннан торып атлары янына киттеләр.

* * *

Биредәге мәзиннең дә ишегалдында авызларына солы капчыгы кидерелгән атлар солы ашап торалар. Күрше авыллардан базарга килгән мәзиннәр ак өйдә, яңалыклар уртаклашып, чәй эчеп утыралар.

Ә тәрәзәсе ишегалды ягына караган өстәге чарлакта Сабирҗан мәзин белән умартачы Гыймади, эшләрен бетергәннән соң, әчегән бал эчеп, ял итеп утыралар иде.

* * *

Әкрәм кари, мәзин белән бергә базарга килгәч, товар карап, сөйләшкән сүзләргә колак салгалап, рәтләр буйлап байтак йөрде. Ул һәр кибет алдында диярлек туктап, товарларның бәясен сорашты, аларны кулына алып карады, сатулашты, шуннан соң икенчесенә китеп барды. Ахырда дарчин, канәфер, шалкан мае һәм борыч сата торган кибет алдына туктап, кибетчедән:

– Миңа кирәк әйберне алып килмәдеңме? – дип сорады.

– Килдем, хәзрәт, килдем! Мин кеше күңелен күрә беләм! Ишан хәзрәтләрнең изге кулыннан алдым... – дип, кибетче, әгузе-бисмилласын әйтеп, кечерәк бер төргәк алды, аннан учына берничә карасу бөртек салып, карига сузды. Карый як-ягына каранып, ул бөртекләрне учына алды да кесәсенә салды.

– Бераз дару да бир инде, – диде ул кибетчегә.

Кибетче алдан ук әзерләп куйган төргәкне карига алып сузды. Бусы әфьюн иде.

Әкрәм кари кибетчегә акча түләп, Сабирҗан туктаган теге мәзин йортына китте.

Йорт хуҗасы каршы чыгып, аны Сабирҗан белән Гыймади янына, чарлакка менгезеп җибәрде.

– Кара син боларны, бал эчәләр үзләре, тәрәзәдә күзләре... Әссәләмегаләйкем! – дип шаяртып сөйләнде Әкрәм кари, бүлмәгә керә-керешли.

Әчегән татлы бал җитәрлек иде. Кәсәләр бере арты бере тула торды. Мәҗлес кыза барды. Әче бал башларга киткән, йөзләр кызарган, күзләр тонган иде.

Кызыклы, күңелле әңгәмә туктаусыз давам итте. Ахырында Шәмси мулла белән Әсма остабикә турында сөйләргә керештеләр. Бик озак аларның гайбәтен саттылар. Әңгәмәнең кызган бер җирендә Сабирҗан мәзин Гыймадига туры карап, нык тавыш белән:

– Юкка карышасың, Гыймади абзый! Теләгебезне башкарырга күптән вакыт инде безгә! – диде.

– Нәрсәне әйтәсең? – диде Гыймади.

– Нәрсәне булсын! Карины икенче мулла итүне әйтәм инде.

Гыймади, чигүле сөлге башы белән маңгаен сөртә-сөртә:

– Ә, син һаман шуны әйтәсең икән әле! – дип куйды. – Эш нәрсәгә терәлгән соң? Тотабыз да итәбез... Башлап җибәр, эш миннән калмас. Кайсы як чәйлекне күбрәк бирсә, мин гел шул якта, – дип кеткелдәп көләргә кереште.

– Чынлап, донъя булгач, бәлки минем дә кирәгем чыгып куяр, Гыймади абзый... – диде мәзин. – Каршы килмәскә сүз бирсәң, мин эшкә керешәм. Карины мулла итәргә бик вакыт инде... Байтак тик ятты, җитәр.

Гыймади игътибар белән мәзингә карап алды, аннары нидер уйланып, карашын Әкрәм карига күчерде дә:

– Ярый, мин риза! – диде. – Карый – әйбәт кешенең баласы, үзе дә җәмәгать эшеннән бер дә баш тартмый. Мәетләргә вакытында җиназасын укый, балаларыбызга дин сабагы да өйрәтә. Башлагыз, мин каршы килмәм. Теләсәгез, бу җомгада ук картларга әйтергә була... аңарчы тиешле кешеләре белән дә сөйләшергә өлгерербез дип уйлыйм.

– Вәгъдә алайса, Гыймади абзый?

– Вәгъдә!

– Хәерле сәгатьтә булсын.

– Шулай булсын!

Әкрәм кари алар сөйләшкәндә сүзсез генә тыңлап утырды, сүз килешү белән беткәч, ул зур гына чокырга салган балны бер тын белән эчеп, савытны ашъяулыкка куйды да:

– Амин! – диде.

Сабирҗан мәзин Әкрәм карины Шәмси мулланың ярдәмчесе итеп куеп, мулла белән үзсүзле Әсмадан күптән үч алырга хыялланып йөри иде инде. Аның бу эшкә Гыймадины беренче тапкыр гына күндерергә тырышуы түгел, тик моңарчы сөйләшүләре гел нәтиҗәсез кала иде.

Бүген исә Әкрәм кариның үзенең биредә утыруы Гыймадиның башына карины икенче мулла итүдән файдаланырга кирәк дигән уй төшердеме, әллә әчегән бал хикмәте булдымы, – Гыймадига бу турыда җитәрлек сөйләшенгән кебек тоелды. Ул әле мәзин ягына, әле мулла ягына авышып, үзенә ярыйсы ук файда таба белә иде.

XVII. Твая баранчук җич? Кәнфит вәзмүш!

Алдагы җомгада, намаз беткәнче үк, картлардан берәү урыныннан торып:

– Җәмәгать, таралмагыз әле! Киңәшәсе бар! – дип кычкырды.

Соңгы рәкәгатьтән соң коръән укып дога кылгач, алдан ук мәзин тарафыннан өйрәтеп куелган бер куштан сүзгә кереште:

– Авылыбыз шактый зур, эше күп, мәхәлләбез бер генә, мулла да берәү генә, – дип башлап китте ул. – Аның үз хуҗалыгы да зур, үз эше дә күп. Ул барысына да җитешеп бетә алмый, шул сәбәпле безгә кайбер уңайсызлыклар күрергә туры килә... Җыен вакытында яисә бәйрәмнәрдә, өендә изге коръән сүзе ишетер өчен, чиратны көчкә көтеп аласың. Еш кына мәетләрне дә ләхеткә җиназасыз салабыз. Болай җафаланып, һәрбер вагы-төяге өчен дә хәзрәтне борчыганчы, аңа ярдәмче куймыйк микән, картлар?

Мәчет эчендә кабер тынлыгы урнашты. Бары тик Шәмси мулла белән Сабирҗан мәзин генә йөткеренгәләп, тамак кыргалыйлар иде. Тынлык шактый озак давам итте. Ниһәят, мәзин яклы икенче бер кеше сөйли башлады:

– Менә хәзер кызу эш өсте җитте, көз көне дә эш аз түгел. Безгә әллә кайдан читтән мулла эзлисе юк. Әгәренки хәзрәт җәмәгать кирәгенә җитешә алмый икән, ул чагында безнең карый бар... Ул барыбер мулла эшен дә башкара, балаларыбызга сабак та укыта. Әгәренки эш указга гына килеп терәлә икән, ул чагында тамга җыеп бирербез.

Гыймади белән Сабирҗан халыкның фикерен үзләренә кирәк якка таба юнәлтергә тырышып:

– Акыллы сүз бу, картлар! – дип, бертавыштан күтәреп алдылар.

– Мәслихәт, ярый торган эш!

– Тотабыз да тамга җыябыз! – дигән тавышлар ишетелде төрле яктан.

Шунда Шәмси мулла сөйли башлады.

– Каян алдыгыз әле сез моны? Минем җитешә алмыйм дип зарланганым юк бит. Хәзергә барысына да җитешәм, эшемне авыр дип санамыйм.. Миңа ярдәмче кирәкми, – диде ул.

Әммә мулланың сүзләре мәзин тарафдарлары күтәргән шау-шуда йотылып калды. Мәхәллә халкының күпчелеге Сабирҗан белән Гыймади ягына авышып бара иде. Баштарак икеләнеп торучылар да, мәзин белән умартачының карины яклауларын күреп, бүтәннәргә кушылдылар.

– Җыен юк-бар белән дә мулланы күп борчыдык, булды-җитте. Карый өчен тамга җыеп бирәбез! – дип кычкырдылар төрле яктан.

Мәзин ялгышмаган иде. Гыймади белән бергәләп төзегән планы бик шәп килеп чыкты. Шунда ук тамга җыю һәм эш артыннан йөрү өчен кешеләр сайладылар.

Шулай итеп, күп ел буена сузылып килгән көрәш нәтиҗәсендә Шәмси мулла җиңелеп калды.

Иртәгесе көнне күп кеше Шәмси мулланың туры юртагын җиккән кара тарантаста, тарантас артына ныгытып бәйләгән зур гына тәпән белән бал алып, авылның киң урамы буйлап каядыр китеп барганын күреп калдылар.

* * *

Эш өсте җитте. Болыннарда, урман аланнарында чалгы астында биек үлән белән бергә кып-кызыл кызарып пешкән җир җиләге сабаклары киселеп ауды. Чалгычылар тирәсендә чуар күлмәкле хатын-кызлар печән җыя, печән әйләндерә. Авыл бушап калды. Ишегалдында эсседән әлсерәгән тавыклар гына йөри. Әрсез кәҗәләр караучысыз калган бакчаларга кереп яшелчәләрне утыйлар. Шундый көннәрнең берсендә авылга атлы стражник килеп, мәзин белән Әкрәм карига хәзер үк становой янына барырга дигән боерык тапшырды. Аз гына да уйларга вакыт бирмичә, аларны үзе белән алып китте.

Бу хәбәр яшен тизлегендә бөтен авылга таралып, кешеләрнең күңелендә борчу уятты. Һәммә җирдә шул хакта гына сөйләштеләр. Һәркайсының авызыннан:

– Сугыш буласы түгел микән?

– Бәлкем, теге вакыттагы шикелле, безне чукындырырга җыеналардыр?

– Бер-бер афат киләсе микән әллә?

– Кояш тотыласы түгел микән? – дигән хафалы сүзләр чыга иде.

Становойга чакырылучылар моның Шәмси мулла эше икәне бик яхшы сизәләр, тик аның нинди мәкер эшләгәнлеген күз алдына китерә алмыйлар иде әле.

Дырык-дырык сикертә торган арбада янәшә утырып барганда, бай мәзин белән ярлы хәлфә бер үк уй белән мәшгуль булдылар. Зур гына урыс авылына килеп кергәч, алар калача салынган биек агач йорт каршына туктадылар. Атны аркылы агачка бәйләп, икесе дә стражниклар яныннан үтеп, борылмалы баскыч буйлап өскә менделәр, ишек төбендә тамукка керергә торгандай туктап бераз хәл алдылар, һәм бүрекләрен култык асларына кыстырып, авыз эчләреннән догалар укый-укый бусагадан эчкә атладылар.

Стена буйларына озын-озын агач эскәмияләр тезеп куйган зур бүлмәнең эче буп-буш иде. Тәрәзә араларында, килеп керүчеләргә кырыс караш ташлап, өстен чебеннәр таплап бетергән патша һәм патша хатыны сүрәтләре эленеп тора. Шүрләп калган мәзин белән карый сакланып кына эскәмиягә утырдылар. Шулчак эчке бүлмә ишеге ачылып китте. Эскәмиядә утыручылар командага буйсынган кебек икесе берьюлы сикерешеп аягүрә бастылар. Ишектә аягына ялтырап торган күн итек кигән, шоп-шома итеп сакалын кырган, уртача буйлы, какча тәнле, аксыл-сары мыеклы бер кеше күренде. Зәңгәр мундирының түшендә медальләре чылтырый иде. Становой иде бу.

– А-а... пришли! – диде ул сузып кына һәм бармагы белән ымлап Әкрәм карины чакырды.

Карый калтырана-калтырана эчке бүлмәгә кереп, өстәл каршында сүзсез-өнсез басып калды. Становой җирәнгән бер төс белән аңа күз йөртеп алды да, ачулы тавыш белән нәрсәдер сөйләргә кереште. Әкрәм урысча бер авыз сүз белми иде. Становойга шуны аңлатырга теләп ул:

– Моя урысча белмәс, – дип, телен чыгарып, бармагы белән теленә төртеп күрсәтте. – Сәбчим белмәс, – диде ул, кулларын җәеп.

Становой күрше бүлмәдән писарь булып эшләүче сары чәчле яшь кенә бер егетне чакырып кертте. Писарь егет, сүзләрне ватып-җимереп, ике телне бергә бутап, карига становойның сүзләрен аңлатып бирде.

– Кряшен портной улын син укыта? – дип сорады ул.

Шул чакны карый Шәмси мулланың ни турыда донос җиткергәнен аңлап алды. Мәзин белән сөйләшеп куйганча, барысын да инкарь итәргә кереште.

– Юк, знакум.. Билләһи, ниту.. сәбчим ялган! – дип карганды. Тагы нидер әйтмәкче иде дә, кинәт становойның җикеренүенә сискәнеп китеп, әйтә алмыйча калды. Становой аяк тибеп кычкырып җибәрде һәм шап иттереп өстәлгә китереп сукты. Карый агарынып китте, башын аска иеп, түрәнең ачуланганын дәшми генә тыңлап торды. Писарь егет тагы аның сүзләрен аңлатып бирде:

– Еще бер кыш син кряшен укытса, становой сине Сибир сура... Башын Сибир кита...

Әкрәм каударланып ант итәргә кереште:

– Ниту, знакум, билләһи, ниту... Сәбчим юк...

Становой тагы аяк тибеп нәрсәдер җикерде һәм ахырында бармагы белән ишеккә күрсәтеп:

– Вон! – дип кычкырды.

Әкрәм кари ачык ишектән ук шикелле атылып чыгып китте һәм шуннан соң гына җиңел сулап куйды. Әлеге хәлне мәзингә сөйләп бирергә өлгермәде, мәзинне дә становой бүлмәсенә чакырып алдылар. Становой аның белән кул биреп күреште. Сабирҗан урысча сүзен көч-хәл белән генә булса да оештырып аңлата ала иде. Тылмач кирәкми иде. Беренче сүзне ишеткәч тә, ул эшнең хикмәтен аңлап алды һәм баштагы куркуы шундук юкка чыкты. Становой бай мәзин белән бөтенләй башка телдә сөйләшә башлады. Сабирҗанның кабарып торган күкрәк кесәсе түшенә медальләр аскан түрәне гипнозлаган кебек булды.

– Ну, татарский пономарь, почему син муллагызны обижаешь! – дип сүзен башлады становой.

– Он сам не смирно сидит, ваша благородия. Сам мало-мало беспокоится.. Его баба – шайтан-баба, – диде мәзин.

Становой көлеп җибәрде.

– Мулланы борчыма, обижать итмә, пономарь! – диде ул. – Үзе теләгәнчә яшәсен, сату итсен. Аңа да, сиңа да мужик җитәрлек. Аларны кызганасы юк.. Ул яхшы мулла, хатыны да яхшы, – диде.

Мәзин становойның бу сүзләре астында теге Шәмси мулла авылдан алып чыгып киткән бер тәпән бал ятканы һәм бирегә аларны шул бер тәпән бал китергәнлеген бик яхшы аңлады. “Чөйне чөй белән сугып чыгаралар” дигән мәкаль дә Сабирҗанның бик исендә иде. Шуңа күрә ул бишмәт изүен чишеп, эчке кесәсеннән юка күн белән кысып бәйләгән зур гына бер төргәк акча чыгарды да, шуннан бер кызыл кәгазьне алып становойга сузды:

– Твая баранчук жич? Кәнфит вәзмүш!

Становой өр-яңа ун сумлыкны кесәсенә салып куеп:

– Кара аны, пономарь, тегүче малае бүтән булмасын синдә. Олактыр син аны! Ә бу указсыз әрәмтамакка әйт: керәшен балаларын укытып маташмасын. Моның ахыры ничек буласын үзең дә беләсең! Бу эштә синең катнашың булмаса, мин аның эшен бик тиз бетергән булыр идем. Андый кешегә Себер дә аз. Андый хәтәр эшләр белән шөгыльләнмә, пономарь. Калганнарын үзең беләсең инде, ансында үз ихтыярың, – диде.

– Ярый, ярый, ладно. Сәбсим по-твоему будет, ваша благородия... Кряшена домой погоним, – диде мәзин.

– Ладно, ладно! Прощай, пономарь! – дип, становой кул биреп саубуллашты.

Әкрәм кари, түрәнең мәзин белән бик йомшак сөйләшүен ишетеп, тынычлана калды. Аларның ни сөйләшкәннәрен кариның бик беләсе килә иде, әммә Сабирҗанның ризасыз кыяфәтен күргәч, сорашасы итмәде. Икесе дә сөйләшмичә генә баскычтан төшеп, сөйләшмичә генә атка утырдылар да, кайтып киттеләр.

Шуннан соң инде Сабирҗан мәзин Әкрәм карины мулла итеп кую мәсәләсен бүтән кузгатмады Тамга җыеп, шул эш артыннан йөрергә дип сайланган кешеләр дә берни эшләмәделәр. Әкрәм карига бу юлы да мулла булырга язмады.

Шәмси мулладан үч кайтара алмавы мәзингә тынгылык бирмәде. Уйламаганда гына становой кесәсенә күчкән ун сум исә аның бу ярасын тагы да сызлата иде. Бушлай килгән батрактан да баш тартуы бик кызганыч иде. Сабирҗан, ачуын эчкә йотып, җай чыкканны көтә башлады.

Шәмси мулла белән Әсма остабикә исә, становойга илткән бер тәпән балларын кызгансалар да, доносларының нәтиҗәсе белән бик канәгать иделәр.

Бу вакыйгадан берни дә отмаган һәм берни дә югалтмаган Әкрәм кари әлләни хафаланмады. Бер чеметем әфьюн йоткач, үзен ул чын-чыннан указлы мулла итеп күз алдына китереп, татлы хыялларга чумды.

Бу эштә табышлы булып калган бердәнбер кеше – ул да булса становой иде. Аның нәүрәбенә зур гына тәпән белән татлы бал төшеп утырды, кесәсенә өр-яңа ун сумлык килеп керде.

Икенче кисәк

АШЛЫК УРЫНЫНА БАЛЧЫК

I. Ходайның кодрәте җитмәде, шайтан да ярдәм итмәде

Бөтен җирдә кар эреп бетте. Авылда гадәттәгечә сабан туен бәйрәм иткәч, басуга эшкә чыктылар. Капчыкларга чәчүлек орлык тутырдылар, бодай арасына пешкән күкәйләр салдылар. Орлык белән бергә аларны да җиргә чәчтеләр – мул уңыш өмет итеп үзенә күрә бер корбан ясау иде бу. Күп яшәп тәҗрибә җыйган картлар юкка гына борчылмыйлар иде: күктән бер тамчы да яңгыр төшми иде.

Зарыктырган җылы яңгыр килеп, коеп явып китсә, уҗымнар яшәреп үсә башлар иде. Әммә күк йөзе чалт аяз, бер генә болыт әсәре дә күренми. Кояш иртүк ут шикелле кайнарланып чыга, басулар өстеннән эссе җил исә. Үләннәр шиңеп саргая, җир кибеп яргалана иде.

Шундый эссе көннәрнең берсендә авыл халкы мулла белән мәзин җитәкчелегендә басуга чыкты, намаз укып, ходайдан яңгыр теләде.

Тик бу юлы да яңгыр яумады.

Халык куркуга төшеп, ырым йолаларына кереште.

Текә яр читенә чокыр казып, казаннар астылар, казан асларына ут ягып җибәрделәр. Йорт саен берәр савыт сөт, күкәй һәм берәр уч ярма җыеп яңгыр боткасы пешерделәр.

Әчкелтем-төчкелтем булып төтен исе килеп торса да, ботка барысына да бик тәмле тоелды. Бала-чага, яшүсмерләр шау-шу килеп талаша-талаша боткага ябырылдылар һәм бер бөртеген дә калдырмыйча ашап бетерделәр. Шуннан соң ыштан балакларын тездән югары сызганып, су сибешергә керештеләр.

Малайлар урамда сулы чиләкләрен күтәреп йөгерә-йөгерә, очраган бер кешене су белән коендыра башладылар. Койма буена утырып бу хәлне карап торган хатыннар белән кызларны да читләтеп узмадылар. Авыл аша үткән-сүткән кешеләр авылдан манма су булып чыгып киттеләр. Хәттә мәчеттән бик эре генә кайтып килгән Шәмси мулла белә Сабирҗан мәзингә дә эләкми калмады.

Кич җитү белән бала-чагага дәү егетләр кушылды. Хәттә кайбер олы гына ирләр дә, түзмичә, яшьләргә иярделәр. Алар артыннан хатын-кыз кушылды. Очраган бер кешене, кемлеген тикшермичә, су белән коендырдылар. Төн уртасы җиткәнче авыл мәш килде.

Ә яңгыр һаман яумады.

Ходайның кодрәте җитми, шайтан да ярдәм итми иде.

Яңа гына тишелеп килгән уҗым кыякларын кояш көйдерде. Агач яфраклары саргаеп корыды. Шомырт ботаклары ялангачланып калды; тирәк белән каен агачлары үлем күләгәсе төсле булып басып торалар иде.

Күлләр, чишмәләр корып кипте. Коелардан су китте. Тегермәннәр туктап калды.

Мал-туар арыкланды. Өсләрендәге елкылдап торган йоннары, төсе уңып, тотам-тотам булып коела башлады.

Иртәләрен инде көтүче Мифтахның кычкырып көтү куганы ишетелмәс булды, озын чыбыркысы да сызгырып шартламый иде.

Менә җыен атнасы җитте, әммә бер генә дә җанлану әсәре күренмәде. Ындырларында әллә ничә еллык ашлык кибәннәре булган кешеләргә дә кунак-төшем килми иде.

...Су буе шәп-шәрә. Елга үзәне кипкән, җансыз булып караеп ята. Язгы ташу актарган кызыл балчык өемнәре кабер өсләре шикелле калкып тора.

Быел базары да элекке еллардагыча түгел... кибетләрнең күбесе ябык, ачык кибетләр алдында исә товар алучы кеше бөтенләй күренми. Товар да юк.

Хәттә кабакта да кеше юк. Бары тик он рәтендә генә яшел чапан, ак бүрек кигән муллалар, кара җилән кигән мәзиннәр һәм янып торган кып-кызыл битле куштаннар гына көрпә кушкан, күгәреп беткән он һәм ярма белән сату итәләр, мал-туар рәтендә исә авыл агайлары соңгы атларын, сыер-сарыкларын саталар.

Өйләдән соң дин әһелләре киемнәренә сарган он тузанын каккалыйлар да, юынып-чистарынгач, элекке еллардагыча, иркен беседкада кайнар чәй эчәләр. Кесәләрен авырайтып басып торган зур табыштан бик канәгать булып, алар халыкның бозылуы турында озак-озак гәп сатып утыралар.

Авылда үлем-җитем күренми әле, әммә озакламый әҗәл килеп, үткен чалгысы белән дистәләгән кеше гомерен кисәчәген белеп торалар. Берише кешеләр йортларын ташлап кая туры килсә шунда чыгып киттеләр. Икенче берәүләр арзанга гына йорт әйберләрен сатып, хатыны, бала-чагасының җанын асрарлык көрпә, алабута юнәтеп, читкә эшкә киттеләр. Өченче берәүләр сатардай нәрсәләренең барысын акчага әйләндереп һәм соңгы чүпрәк-чапракларын кешегә сакларга калдырып, ишек-тәрәзәләренә такта кадакладылар да, имчәк балаларын кабык арбага утыртып, бөтен җәмәгате белән бәхет эзләп каядыр юл тоттылар.

– Ни язган булса да шушында күрермен инде, – дип, авылда калучылар да булды. Алар мулла белән мәзиннән һәм башка бай кешеләрдән биш бәясе белән икмәк сатып алып, ерып чыккысыз бурычка баттылар.

Бик ишле бала-чагалы ярлылар да авылда калды. Аларның өсләренә кияргә киндер күлмәге дә, ерак юлга чыгарлык акчалары да юк иде. Алар төрле үлән, тамыр-томыр җыялар, шуларны киптереп, он итеп тарттыралар. Соңгы сыерларын да сатып, кышлык азык юнәтәләр иде.

Җәй урталарына таба иске кибәннәр әкрен-әкрен шиңеп бетә, ә кибән хуҗаларының кесәләре акча белән тула башлады. Мулла белән мәзиннең бурычка алучыларны терки торган калын кенәгәләрендә көн саен яңа исемнәр арта барды. Гыймади да берничә таякны яңа тамгалар белән сырлап бетерде.

Миңлебай Вафасы калага эшкә китте. Сафа, хатыны белән киңәшкәннән соң, авылда калырга булды.

Өлкән абыйсы Тол Таҗи да:

– Ярлыга кая барса да бер язмыш инде, – дип, беркая кузгалмады.

Ул хәттә кышлык запас та кайгыртмады. Бер уйлаганда ул, бала-чагасыз, хатынсыз, хәттә кәҗәсе дә булмаган ялгыз бер кеше, авылдан беренче булып китәргә тиеш кебек иде. Байлар белән куштаннар Таҗиның авылда калуын күргәч, монда бер-бер хикмәт бардыр дип шикләнә, борчыла башладылар.

Бөтен тирә-якта якынлашып килгән ачлыктан курыкмаучы бердәнбер кеше шушы Тол Таҗи гына иде.

II. Ач күләгәләр, тук бүдәнәләр

Көз туклык, муллык китермәде. Кичләрен хәзер су буенда егетләр дә гармун уйнап, җырлап йөрмиләр, иңнәренә көянтә-чиләк аскан, киенгән-бизәнгән кызлар да тар сукмактан су алырга төшмиләр.

Ташландык әвеннәр җимерек стеналары, тишек түбәләре белән ыржаеп утыра. Аларның базлары ишелеп, мичләре яртылаш җимерелгән. Тап-такыр ындыр табаклары тигез ашъяулык шикелле җәелеп ята.

Халык өеннән чыкмый.

Урамнарда бер кеше күренми. Йортларның ишек-тәрәзәләренә такта сугылган; койма такталарын, читән чыбыкларын ягарга ташып бетергәннәр. Мал-туар абзарлары җимерелгән, таланган.

Сабирҗан мәзин дә хәзер кешегә биреп чыпта суктырмый, Шәмси мулланың хатыны да яңа сөлге, ашъяулыклар эшләтми. Гомер буе станда сугу суккан кешеләр эшсез калды.

Салым түләр вакыт килеп җитте.

Авылга тройка атка утырып Сапый старшина килеп төште, старостага ничек-ничек эш итәргә кирәклеген күрсәткәч, авызыннан килгәнче сыйланды да, тагын китеп барды. Атлы стражник становойдан язу китереп китте. Берничә көннән соң кара мыеклы писарь, авылдан узышлый старостага сугылып, тагы берничә киңәш бирде.

Фәйзулла староста сотский белән десятскийларга халыкны каравыл өенә җыярга кушты. Алар, калайларын мунчала бау белән муеннарына асып, кулларына ботаклы таяк тотып, һәр өйнең тәрәзәсен шакый-шакый:

– Әх-мә-дул-ла а-гай, җыенга бар-ар!

– Гайнетдин абзый, җыенга!

– Старшина бөтен кешегә килергә кушты! – дип, урам буйлап йорт борынча кычкырып йөрделәр.

Ачлыктан кипшенеп агарган, шешенгән кешеләр салкын мич башларыннан көч-хәл белән төшеп, сәләмәләрен киделәр дә, каравыл өенә киттеләр.

Җыенда шау-шу, акырыш-бакырыш булмады. Крестьяннар башларын иеп сабыр гына тик тордылар. Аларның йөзләре саргаеп суырылган, нурсыз күзләре төпкә баткан. Арык беләкләрендәге кан тамырлары кабарып, кара бау шикелле үрелгән иде.

Муенына җиз калаен аскан Фәйзулла староста килеп җитте. Мәзин белән Гыймади да биредә иде.

– Җәмәгать, нәчәлство салымны соңгы тиененә чаклы түләп бетерергә куша, – диде староста.

Халык дәшмәде.

– Ничек итеп түләмисең инде? Җирдән файдаланабыз икән, димәк, салымын да түләргә кирәк... – диде мәзин.

Гыймади гөрелдәтеп бер кикерде дә:

– Игеннең уңмавы патшага, нәчәлствога кагылмый. Ансы ходай тәгалә эше, тәкъдир эше... – диде.

Аксак Сәләхинең кияве, өстенә тула чикмән, аягына тишек итек кигән Фәхри кинәт:

– Ындырда кибәне булган кешеләргә алай сөйләве ансат. Аларга нәрсә? Алар әйтерләр дә, түләрләр дә... Ашарына икмәге булмаган кешеләр нишләр? Бетләрен сатып түләсеннәрме? – дип кычкырды.

Әле бөтенләй аңгыраеп җитмәгән берничә кеше аны яклап тавыш бирде.

Фәйзулла староста:

– Теләсәң каян тап, теләсәң ни белән түлә... Патшаның анда эше юк... Мужик икәнсең, түләргә тиешсең, – дип кычкырды.

– Патша салым түләткәнче, безнең ничек җан асраганыбызны сорасын иде! – дип каршы җавап кайтарды Фәхри.

– Ни сөйләгәнеңне уйлап сөйлә, егетем. Патшага тел тидерәсе булма! Телеңне тый, югыйсә!.. – дип җикерде староста һәм түшендәге җиз калаена кагылып алды.

– Шулай, шулай... патшага тел тидерергә ярамый, – дип, мәзин белән Гыймади да аның сүзне җөпләделәр.

– Патшаның шуннан башка эше юк дип беләсеңме әллә? Синең ач торуың турында гына уйлыймыни ул? – дип өстәде Фәйзулла һәм катгый итеп: – Җәмәгать! Мин сезгә нәчәлство боерыгын гына тапшырдым. Калган ягын үзегез беләсез... Соңыннан миңа үпкәләмәссез. Барыбер түләтәбез, – дип сүзен бетерде.

– Юкның нәрсәсен түләтәсең? – диде кемдер.

– Аптырама! Булмаса, бик шәпләп чыбык ашатырбыз, аннары, булгач, алырбыз. Чыбык барыгызга да җитәрлек, – диде староста.

Салым түләүне уена да китермәгән кешеләр калтыранып, куырылып куйдылар.

Шуның белән җыен таралды.

Иртәгесе көнне Фәйзулла староста волостька китте, аннан кайткач, сотский һәм десятскийлар белән бергәләп үзенең вазифаларын башкарырга кереште. Ул салым түләмәгән кешеләрнең йортларына кереп, аларның соңгы арык сыерларын, бозауларын яки аягында көчкә басып торган арык атлары алып чыгып китте. Мал-туары булмаганнарның соңгы алабута онын, соңгы мендәрен һәм чүпрәк-чапракларын алып чыктылар. Хуҗаларыннан алган мал-туарны десятскийлар староста ишегалдына җыйдылар. Әйберләрне каравыл өенең чоланына китереп ташладылар.

Хатын-кыз, бала-чага, әйберләрен алып чыкканда кычкырып елый-елый бирмәскә тырыштылар. Фәйзулла белән сотскийлар аларны сүгә-сүгә читкә этеп җибәрәләр, тибеп егалар иде. Хатын-кыз белән бала-чага шулай, үкереп елый-елый, идәндә яки каткан җирдә ятып калдылар.

Бөтен гаиләләре белән авылны ташлап киткән кешеләрнең ишекләрен каерып кереп, йортларында калган һәммә әйберне җыеп чыктылар. Алып чыгарлык әйберләре булмаса, салымны аларның туганнарыннан түләттеләр яисә йортларын, каралты-кураларын саттылар. Боларны авыл байлары сатып алдылар да, утынга турап алачыкларына өеп куйдылар.

Бирердәй бер әйбере булмаган кешеләр дә байтак иде. Аларның көннәре-төннәре кайгыдан каңгырып уза, алар инде көн исәбен дә югалтканнар һәм әҗәлебез ачлыктан булырмы, чыбык белән суктырганнанмы дип, кайсы алданрак киләсен көтеп яшиләр иде.

Калага эшкә киткән Миңлебай Вафасының да сыерын алып чыктылар. Патый карчыктан берәү дә курыкмады, берәү дә Миңлебай картның кылган яхшылыкларын искә алмады, Вафаны яклап калуны кирәксенмәде.

Сафаның да ике яшьлек башмак танасы Фәйзулла староста ишегалдына күчте. Фәхригә дә шул ук язмыш килде. Таҗиның һәм иреннән яшь бала белән калган яшь кенә тол хатын Фахирәнең дә салымнары түләнмәгән иде. Фәйзулла Таҗиның йортын читләтеп узды, ә Фахирә йортына таба бара башлаган десятскийга:

– Анда ялгыз хатын гына калды... Аңа тимик, егетләр, ничек тә бер түләр әле, – диде.

Әйбер җыю беткәч, Фәйзулла староста Фахирәне үз янына чакыртып алып:

– Салымыңны нигә түләмисең? – дип сорады.

Хатын, ертык яулык очы белән авызын каплап, оялып кына:

– Ни белән түлим соң, Фәйзулла абзый... Үзең дә беләсең, бернәрсәм юк бит... – диде.

– Теләгәндә табарга була... Синең кебек япь-яшь хатынга салым түләмәү оят түгелме? – диде Фәйзулла.

– Бер мин генә түгел, бөтен кеше шундый хәлдә бит, Фәйзулла абзый... Алай бик кыссаң, соңгы самавырым белән мендәрләремне бирермен инде.

– Аннан башка да каравыл өе иске-москы белән тулган. Син безгә акча китер, акча!..

– Каян алыйм мин аны?

– Теләгәндә табарга була... Шундый япь-яшь хатын...

Алар өйалдында сөйләшеп торалар иде. Иллене узган Фәйзулла белән егерме яшьлек Фахирәдән башка бүтән кеше юк иде. Фахирә күз яшьләренә төелеп, капкага таба китте.

– Туктале, килен! – диде аңа Фәйзулла.

Фахирә туктады. Фәйзулла як-ягына каранып алды да, бик мәгънәле итеп:

– Акчаңны әзерләп куй!.. Бүген кич өеңә үзем кереп чыгармын! – диде.

Фахирә аның бу сүзләренең мәгънәсен аңламады, тиз генә капкадан чыгып китеп барды.

Кич белән бөтен авыл йоклап беткәч, Фәйзулла, куенына ярты икмәк кыстырып, өеннән чыкты, хатынына:

– Сотский Хәлил янына барып кайтам әле, –диде, үзе туп-туры Фахирә өенә китте.

Фахирәнең тәрәзәсендә уты юк иде инде. Староста әкрен генә тәрәзәне шакыды.

Эчтән:

– Кем ул? – дип куркынып сораган тавыш ишетелде.

– Мин идем, Фахирә... Ач әле, акыллым!

Тол хатынның күңеленнән: “Акча алырга килгәндер, карт тәре!” – дигән уй чагылып үтте һәм куркып кына җавап кайтарды:

– Мин йокларга яттым инде, Фәйзулла абзый.

– Барыбер ач... Яхшы киңәш белән килдем! – дип, Фәйзулла ишекне тартып карады, ишек бикле булып чыкты. Шуннан ул тагы тәрәзә шакыды. Фахирәнең тавышы-тыны ишетелмәде. Фәйзулла аның саен шакый бирде. Фахирә куркуыннан калтырана-калтырана ишекне ачты да, мич артына кереп китте.

Фәйзулла тиз генә бусагадан атлап, туп-туры мич артына китте. Куеныннан ярты икмәк чыгарып, аны киштәгә куйды.

– Синең кебек яшь хатынга акча таба алмау оят ул, Фахирә, – дип, кулын аның иңбашына салды.

Фахирә, куштанның ниятен сизеп, куркуыннан катып калды. Фәйзулла аны көчләп мич артыннан сөйрәп алып чыккач кына, хатын ялварырга кереште:

– Алла хакы өчен, мәсхәрә итмә, Фәйзулла абзый... Алла хакы өчен!..

– Куркырлык берни дә юк, акыллым, куркырлык берни юк!.. Шундый яшь була торып, акча таба алмыйсың!... Әйе... яшьсең, чибәрсең... – дип сөйләнде Фәйзулла.

“Кешеләргә кычкырыйм микән әллә? Тик кем ишетер соң? Ярдәмгә кем килсен?” – дип уйлады Фахирә.

Баласы уянды һәм ят тавыштан куркып кычкырып елап җибәрде. Фәйзулла аңа ипи сындырып бирде. Бала тәмле ипи исен сизүгә тынып калды, ипи кисәген комсызланып эләктереп алды да, тиз-тиз ашарга кереште.

Куштан яңадан Фахирәгә омтылды. Көчле куллары белән аны кысып кочаклап алды.

– Ипи алып килдем. Тагы китерермен... Алла боерса, ач булмассың Салымыңны да үзем түләрмен... Яхшылыкны аңламасаң, бу бәхетнең кадерен белмәсәң, ул чагында үзеңә үпкәләрсең... Ялангач тәнеңә юеш тал чыбыгы сызгырып төшә башлагач, мине исеңә төшерерсең дә, соң булыр...

Баланың йотлыга-йотлыга ашыгып ипи чәйнәгәне һәм тышта җил улаганы гына ишетелә иде.

Хатын актык көчен җыеп старостаның кулыннан ычкынырга омтылып карады, әммә чамаламыйчарак талпынды – башы белән сәке читенә бәрелеп егылды да, һушын җуйды.

Фахирә Фәйзулланың кайчан киткәнен хәтерләмәде. Башында утлы очкыннар шикелле: “Салым, акча... ипи... чыбык... мәрхүм ирем... староста”, – дигән уйлар гына бөтерелде. Колак төбендә хурлыклы җыр сүзләре яңгырады. Баласы исә сәкедә тып-тын гына ипи ашап утыра иде.

* * *

Берничә көннән соң тегермәнче Фәйзулла старостага буада мәет барлыгын килеп әйтте. Фәйзулла пүнәтәйләр ияртеп шунда китте. Мәетне судан чыгардылар. Кечкенә баласын күкрәгенә кысып, суга батып үлгән Фахирә иде бу.

– Ачтан үлгәнче болай үлү хәерлерәк дигәндер, – диде Фәйзулла һәм пүнәтәйләргә: – Өеннән тапкан әйберләрне каравыл йортына илтегез. Салымын түләр өчен булыр, – диде.

Мәетнең өстенә иске чыпта каплады да, десятскийларга бу хакта становойга хәбәр итәргә кушты.

Ике көннән соң доктор һәм ике стражник ияртеп становой килде. Доктор Фахирәнең мәетен ярып карагач, становой аны күмәргә рөхсәт бирде.

Фәйзулла салым җыю турында түрәгә хәбәр итте:

– Салымны түли алмыйлар, ваше благородие, алырлык нәрсәләре юк.. Минемчә, бер генә юл калды, – диде ул.

Становой моның нинди юл икәнен бик яхшы белә иде. Җавабын шундук бирде:

– Ярый, башлагыз! Бөтен эшне берьюлы бетерик. Барысы да әзерме? – диде.

Тырыш Фәйзулла чыбыкларны алдан ук әзерләп куйган иде. Нечкә тал чыбыклары сызгырып-сызгырып ач кешеләрнең аркаларына төште. Чыбык белән суктырганны күтәрә алмыйча күп кеше җан бирде. Исән калганнары кычкырып-ыңгырашып ята торгач аңнарын җуеп тынып калдылар. Стражниклар аларны авыр итекләре белән типкәләп аңнарына китерделәр дә, башкаларга урын бирер өчен бер читкә кудылар яисә арык, хәлсез атка салып өйләренә озаттылар. Шешеп чыккан аркаларындагы кызарып янган яралары белән алар эскәмиядә йөзтүбән яттылар. Тәннәрен телгәләп бетергән бу чыбык эзләреннән җылы кан тамчылары саркып тама иде.

* * *

Ачлыкның иң котырган чагында авылда зур янгын чыкты.

Хатыннар ах-вах килеп кычкыра, бала-чага куркудан чырылдап елаша башлады. Староста көчәнеп-көчәнеп:

– Пожар! Пожар сүндерергә чыгыгыз!

– Балта, чиләкләр чыгарыгыз! Тиз булыгыз, тиз булыгыз! – дип кычкырды.

Ләкин берәү дә чыкмады.

Малларын җаннарыннан да кадерлерәк күргән кешеләр генә ыгы-зыгы килеп йөгерә-йөгерә әйберләрен уттан иминрәк җиргә, су буена ташыдылар. Ачлар битараф бер кыяфәттә аларны карап тордылар.

Һава тып-тын, бер җил әсәре юк иде. Ындыр табакларында инде запас салам калмаган; аны өй һәм каралты түбәләреннән дә ташып бетергәннәр иде. Утка азык юк иде. Шуңа күрә озакламый янгын басылды. Юан имән бүрәнәләрдән салган тегермән амбарлары гына, авыл өстенә кызыл шәүлә төшереп, төн буе янды. Янгын иртәгесе көнне өйлә вакытларында гына сүнде. Дүрт ташлы зур тегермән урынында кайнар көл өеме генә торып калды.

Утта бөтен малыбыз янып бетә дип төн буе котлары очып чыккан куштаннар:

– Тегермәнче үзе яндырган моны! Ул карт мәлгуньнең үзен тотып утка ташларга кирәк! – дип шаулаша-шаулаша, янган тегермән тирәсендә тулгандылар. Тик аларны яклаучы булмады. Шуннан соң куштаннар тегермәнчене эзләп киттеләр; ләкин таба алмадылар.

Эшсез буш торган тегермәнен тегермәнче кирәксенмәгән, күрәсең.

Озакламый бу турыдагы сүзләр тынды. Куштаннар хәйләкәр тегермәнчедән үзләренә тиешле өлешне алдылар ахры, янгын турында бүтән сүз куертмадылар. Тегермәнче үзе исә аренда хакын да түләмичә, Мәүлә Колыдан китеп юкка чыкты.

III. Сасы сазда бакылдашу

Казан каласының татарлар яши торган өлешендәге пычрак урамнарның берсендә зур гына таш мәдрәсә йорты калкып тора.

Мәдрәсәдән Кабан күленә төшә торган сукмак буйлап кулларына яньчек комган тоткан, иңбашларына сөлге салган шәкертләр тыз-быз йөреп торалар. Мәдрәсә эчендәге тавыш, шау-шу урамга чаклы ишетелә.

Җир идәне балчык измәсенә әйләнгән кечкенә аш өендә стена буенда борыннары төшкән дәү корсаклы тәбәнәк кенә берничә самавыр утыра. Бөтен бүлмәгә әче сөрем исе сеңгән. Шәкертләр идәнгә тез чәнчеп утырган хәлдә самавырларда аш пешерәләр. Кайсысыдыр узган атнадан бирле юылмый яткан тәлинкәләрне кәгазь белән сөртә.

Берничә шәкерт тәһәрәт ала, калганнары кайнар су белән салкын су әзерләп куеп госелхәнә бушаганны көтеп торалар.

*[Госелхәнә – юыну бүлмәсе.]

Биредә ата-аналары янында торып, мәдрәсәгә сабакка гына йөрүче шәһәр мещаннары һәм сәүдәгәр малайлары да бар. Алар бәлеш, сумса, пирожный ашыйлар, гел мәдрәсәдә яши торган иптәшләрен дә сыйлыйлар. Аннары мәдрәсә чормасына менеп яшереп кенә тәмәке тарталар.

Өске каттагы ситсы чаршау белән генә бүленеп алган бүлмәләрдә аякларын бөкләп мендәр өстенә утырган килеш коръән ятлыйлар. Беришеләре үзе тирәсенә тезләнеп утырган үсмер малайларга дәрес бирәләр. Почмакта ике шәкерт варислар арасында мал бүлүгә кагылышлы буталчык бер мәсәлә турында кызып-кызып бәхәс кылалар. Шунда ук бер шәкерт кулдан ясаган җәзбә белән шәмәил сыза. Бер читтәрәк таза гына, сакаллы бер егет, тирә-юнендәгеләргә һичбер илтифат итмичә, үз китабының бит кырыйларына тырышып-тырышып иптәше китабындагы язуларны күчерә. Бүлмә эчендәге шушы шау-шуда сукыр суфыйның көйләп коръән укыган тавышы йотылып, югалып кала. Әнә өч егет якын ук килеп җыелганнар да, кайсы фәхешхәнәдә төн кунганнарын, кайсы кабакта аракы эчкәнлекләрен һәм типтерер өчен каян акча алганлыкларын пышылдап кына сөйләшеп торалар. Сыйныф бүлмәсендә дамелланы* көтеп торган унлап шәкерт донъяда ничә алла барлыгы турында моназара кылалар.

*[Дамелла – мәдрәсә тотып дәрес бирүче мулла.]

Мәдрәсә капкасы төбенә көр генә туры пар ат килеп туктады. Өр-яңа чанадан өстенә кондыз якалы янут толып, башына һәйбәт камчат бүрек кигән бер кеше төшеп, тиз генә капкадан керде дә, пычранып беткән таш баскычтан өскә менде, як-ягына каранып тормастан, туп-туры сыйныф бүлмәсенә таба узды. Ул ишектә күренү белән, бүлмәдәге шау-шу тынып калды. Шәкертләр урыннарыннан сикерешеп тордылар. Керүче кеше кычкырып сәләм бирде дә:

– Исәнмесез, шәкертләр! – дип өстәде.

Бөтен мәдрәсә эчендә:

– Ефим поп килгән! Әйдәгез, моназарага киттек! – дигән тавышлар яңгырады.

Ефим Малов мәдрәсә тормышы, мәдрәсә гадәтләре белән яхшы ук таныш булган атаклы бер миссионер иде. Кайвакыт ул мәдрәсәгә үзе килә, кайвакыт исә шәкертләрне үз өенә чакыра, татарның дини һәм “голәмә” даирәләре белән даими багланыш тота иде. Монда ул үзенең миссионерлык эшенә кирәкле белемне ала иде.

Берничә минуттан сыйныф бүлмәсенә шәкертләр кереп тулды. Сакаллылардан алып яшүсмерләргә хәтле җыелдылар.

Исәнләшеп сәләм алышканнан соң ук моназара үзеннән-үзе кызып китте. Сүз алла бер генәме, әллә берничәме дигән мәсәлә хакында иде. Ефим поп, алла бер генә, ди, ә шәкертләр алланың берничә булуы мөмкин дип исбат итәргә тырышалар иде. Поп ул заманда шәкертләргә мәгълүм булган мондый формуланы китерде:

– Әгәр аллалар күп булса, алар үзара талашып, сугышып бетәрләр иде, – диде.

Шәкертләр төкерекләрен чәчеп, кулларын бутый-бутый попка ябырылдылар:

– Ля нөсәллим! Дөрес түгел!

– Аллалар күп, алар бер-бере белән килешеп эш итәләр.

– Ни өчен аллалар дус яшәп, донъя белән үзара тату идәрә итә алмасыннар?

Ефим поп, ислам дине белгече кебек, коръәннән өзекләр китереп, шәкертләрнең башын катырып бетерде. Ә шәкертләр аның саен кыза барып, берничә алла барлыгын мантыйк буенча да исбат итәргә мөмкин дип миссионерны ышандырырга тырыштылар. Коточкыч шау-шу купты. Берсе икенчесен тыңламады. Тәрәзә пыялаларыннан болганчык су ага башлады. Тынчу, бөркү ис белән тулган сыйныф бүлмәсе бакалар бакылдашкан сасы сазлыкны хәтерләтә иде.

Бәхәснең кызып җиткән бер чагында бүлмә ишеге төбенә дамелла Кәрим ахун килде. Ул, шәкертләр артына посыбрак, моназараны беравык тыңлап торды да, миссионер белән бәхәскә керәсе килмичә, мәдрәсәдән шыпырт кына чыгып китте.

Кызып җиткән шәкертләрнең телләренә ни килсә шуны кычкыра башлауларын күргәч, Ефим поп җавап бирмәс булды.

Үзе янында утырган ике шәкерткә:

– Иртәгә миңа килегез.. Бүген башлаган бәхәсне шунда төгәлләрбез. Биредә мин бүтән кала алмыйм. Башым авырта башлады, – дип, урыныннан кузгалды. Шәкертләр тайпылышып юл бирүгә, поп бүлмәдән чыгып китте.

Ул мәдрәсәдән киткәч, шәкертләр:

– Картның кирәген бирдек соң!

– Поп тамам телсез калды!

– Әйтергә сүзе булмагач, чыгып тайды шул! – дип мактаныштылар.

Кайберәүләр исә аны кызганган сыман:

– Коръәнне дә, Мөхәммәт галәйһиссәләм хәдисләрен дә аңлый үзе... Кяферләрнең тамугта янасын да белә, ә үзе һаман шулар арасында кала. Ни сәбәпле ул мескен поп хак дингә күчми икән? – дип сөйләнделәр.

Ефим поп исә үзен бер дә мескен санамый иде. Аңа шушы шәкертләр үзләре кызганыч иде. Шуны уйлап, ул мәдрәсә капкасыннан чыкты да, үзен көтеп торган чанага утырып, өенә кайтып китте.

Шәкертләр исә юеш бүлмә, сасы коридор, тузанлы сыйныфларга таралыштылар. Мәдрәсә үзенең гадәттәге хәленә кайтты.

IV. Гөнаһны фаш итү үзе гөнаһ

Ефим поп тарафыннан бәхәсне давам иттерергә чакырылган ике шәкерт әйтелгән вакытка аның йортына килделәр.

Алар икесе дә өлкән сыйныф шәкертләре, озакламый мулла булып китәргә тиешләр иде.

Шәкертләрнең берсе – озын буйлы, ябык тәнле, очлы иякле, киң маңгайлы, төпкә батып торган кечкенә зәңгәр күзле егет – ерактагы бер татар авылы мулласының малае иде. Ул бик кызу һәм оста моназарачы иде. Икенчесе – озын буйлы, юан гына гәүдәле, табак битле, кара мыеклы, егерме ике яшьләрендәге егет – Мәүлә Колы авылының имамы Шәмси мулла малае, Әсма остабикәнең яраткан иркә баласы Барый мәхдүм иде.

Алар инде Ефим поп йортына ике ел буе килеп йөреп, бай миссионерның йортында үзләшеп беткәннәр, һәрвакыт үзләрен ачык чырай белән елмаеп каршы алучы сөйкемле генә асрау кыз белән дә танышып өлгергәннәр иде.

Шәкертләр аның зифа буена, дәртле йөзенә сокланалар, русчаны ватып-җимереп булса да, аны сүз белән әвәрә кылалар. Шушы яшь кыз белән сөйләшү аларны Ефим поп йортына тарта торган бер җим иде.

Кыз бигрәк тә Барыйга ягымлы карый. Ул һәрвакыт Барыйга якынрак килеп, аңа таза ботлары белән кагылырга, янып торган дәртле күзләре белән аның күзләренә карарга тырыша иде.

Ефим поп озак көттермәде. Кунаклар янына чыгып, алар белән ике куллап күреште дә, ягымлы бер тавыш белән:

– Рәхим итегез, мәхдүмнәр! – диде.

– Бүген без килергә уйламаган идек тә, вәгъдәбезне бозасыбыз килмәде инде, – диде Гали исемле озын шәкерт.

– Нигә?

– Яман салкын... Безнең юка җиләннәр мондый суыктан начар саклый шул.

– Шулай, билгеле, шулай!.. Сезгә чалбар кию дә тыелган бугай әле?

– Тыелса да, чалбары булган кеше кия. Чалбары булмаган кеше нәрсә кисен?

– Ах, сезнең язмыш! – диде поп, кызганып.

Бай мулла малае Барыйга иптәшенең бу сүзләре ошамады, ахры: ул сүзсез генә бер аягын икенчесе өстенә атландырып куйды. Озын постау казаки чабулары астыннан балакларын читек балтыры эченә тыгып кигән өр-яңа кара чалбары күренде. Ул үзен ярлы шәкертләр шикелле мескен санамыйм дип әйтергә дә җыенган иде, шул вакыт бүлмәгә асрау кыз кереп, Ефим попка мөрәҗәгать итте. Сүз шунда бүленеп калды.

Аннары тагы сүз арты сүз чыгып, әңгәмә башланып китте. Асрау кыз яңадан ишеккә килеп, Ефим попка тагы нидер әйтте. Ефим поп урыныннан кузгалды, әдәпле генә итеп шәкертләргә икенче бүлмәгә чыгарга кушты. Барысы да ишеккә таба киттеләр. Шаян асрау кыз, юри эшләгән сыман, иң арттан чыгып килгән Барыйның юлына аркылы төште. Барый узышлый аның түшен сыйпап алды. Кыз тиз генә аның ботын чеметте. Башкалар моны сизмәделәр.

Күрше бүлмәдәге өстәлгә өч кешелек итеп мул гына табын әзерләнгән иде.

Шәкертләр өстәл янына утырдылар. Ефим поп кунакларның каршысына урнашып, аларны бик тырышып сыйларга кереште. Шәкертләр үзләрен берәр татар сәүдәгәрендә аш мәҗлесендә утыргандай хис иттеләр. Бер үк кашык белән уылдык, маринад алдылар, төрле закускаларга үрелделәр, шул ук вакытта рюмка тотарга да онытмадылар.

Миссионер, тәҗрибәдән чыгып, шәкертләр алдында тәмле азык торганда алар белән җитди сүз сөйләшеп булмавын белә иде. Сөйләшү тиешле нәтиҗә бирсен өчен, кунакларын беркадәр исертергә дә кирәк иде.

Ниһәят, кунаклар тәлинкәләрен бер читкәрәк этеп куйдылар. Шәкертләр кичә мәдрәсәдә кузгалган моназараның давам итүен көтәләр иде. Ләкин аларның көткәне булмады. Миссионер сүзне бөтенләй икенче мәсәләдән башлады. Ефим поп нәкъ менә бүген сөйләшәсе сүз өчен инде ике ел буена аларны үзенә чакырып сыйлаган, шуның өчен Кәрим ахун мәдрәсәсенә барып йөргән иде.

– Менә сез ун ел буе үзегезнең сасы мәдрәсәгездә ятып ни алдыгыз, нәрсәгә ирештегез инде? – диде ул.

– Белем алдык, – диде Гали.

– Белем!.. Алай икән!.. Ә сезнең ул белемегез нигә ярый соң?

– Ничек инде нигә ярый? – диде Барый. – Менә, мәсәлән, мин авылыма кайтып мулла булам, балаларга дин укыта башлыйм, көчемнән килгән кадәренчә аларны кыямәт көнендә булачак газаплардан коткарырга тырышам.

– Ә хәзер сезнең авыл халкы ялгыш юлдамыни? Синең әтиең аларны дөрес юлга өндәмимени?

Көтелмәгән бу сораудан ике шәкерт тә аптырап калдылар. Ефим попка шул гына кирәк иде. Ул бик канәгать төс белән яңадан сүзгә кереште:

– Мәхдүм туганнар! Сезнең авыл халкының тоткан юлы дөрес. Алар туалар, газап чигеп яшиләр, аннары үлеп китәләр... Алар өчен шуннан да дөрес юлны ходай үзе дә уйлап таба алмас иде. Сезгә алар өчен кайгырасы юк.. Сезгә күбрәк үзегез турында уйларга кирәк.

Барый:

– Дөрес түгел! – дип кычкыра башлаган иде дә, миссионер кулын күтәреп аны сүзеннән туктатты.

– Сабырлык кирәк, сабырлык, мәхдүм! Без хәзер бәхәс кылмыйбыз. Башта мин әйтеп бетерим, аннары син үз фикереңне әйтерсең.

Татар шәкертләрен ислам дине ялган дин, христиан дине генә чын дин дип ышандырып булмаслыгын карт миссионер бик яхшы белә иде. Шуңа күрә ул бу юлы алланы бөтенләй инкарь итү юлына басты, атеист кабыгына керде.

– Алай булгач, ни өчен син үз динеңне генә чын дин дип исәплисең? Ни өчен христиан диненә генә өндисең? – дип каршы төште Барый.

– Хикмәт тә шунда шул, – диде поп. – Без Россиядә яшибез. Безнең императорыбыз православный, рәсми динебез – христиан дине. Бу дин бездә власть көченә һәм байлыкка таяна. Аны яклаучыларга, бигрәк тә аның голәмәсенә безнең император бик юмарт акча өләшеп, бәхетле, иркен тормыш тудыра... Әнә шул сәбәпле без чын күңелебездән тырышып ул дингә хезмәт итәбез. Мине аңладыгызмы инде? Европада католикларга яки протестантларга, Төркиядә мосылманнарга, кытайда буддачыларга карата да шул ук хәл. Әгәр дә мосылманнар мине менә шушындый яхшы йорт, яхшы өс-баш, менә шушындый яхшы шартлар белән православныйларга караганда яхшырак тәэмин итә алсалар, ышаныгыз, мәхдүмнәр, мин ислам диненә хезмәт итәр идем, халыкны шушы дин бердәнбер дөрес дин дип танырга өндәр идем.

– Патшалар нигә бер динне икенчесеннән өстен күрәләр? Барлык диннәр дә тигез булгач, нигә дин тоту иреге куймыйлар? Патшага аннан ни зарар?

– Бусы, энем, икенче мәсәлә... Бусы инде патшаның үз эше. Без инде үз мәсәләбез турында гына сөйләшик... Менә шулай, мәхдүмнәр! Берәр эшкә яраклы белем генә чын белем була ала. Ә сезнең белемнән беркемгә дә файда юк. Сезне бик кызганам мин, бик кызганам... .

Шәкертләр бер-ике сүз белән генә миссионерга каршы төшеп карадылар. Миссионер исә аларның дәлилләрен бик ансат юкка чыгарып, сиздерми генә үзенең төп максатына якынлашып килә иде.

– Алла бер генә булганнан безгә ни файда да, аллалар бишәү булганнан ни зарар? Гайсаны алланың улы дигән белән сез ни оттырасыз да, аны пәйгамбәр дип атап ни отасыз? Авыл мужигы ботын кашыйм дип кулын кесәсенә тыккан саен садака акчасы көтә торган мулланың тормышы нәрсәгә илтә? Үзегез уйлап карагыз!

Барый, ачуы килеп:

– Нигә мулла фәкыйрь яшәргә тиеш? – дип сорады.

– Сезнең авыл бәлки зур, бай авылдыр, – диде поп аңа каршы. – Сезнең атагызның бәлки әллә ничә кибән сукмаган ашлыгы да бардыр. Әммә ул байлык мәңгелек түгел бит. Әгәр дә авыл ярлыланып, кибәннәрең бетсә, нишләрсең? Синең бу белемең ул чагында нинди файда бирер?

– Ходай мәрхәмәтеннән ташламас әле! Ачтан үтермәс!

– Мәрхәмәтеннән ташламас дисеңме? Ташламас, көт! Менә хәзер кайбер авылларда ачлык. Халык чебен урынына кырыла диләр. Синең ул мәрхәмәтле аллаң кайда соң? Аллага ышану пәрәвез җебенең ныклыгына ышану белән бер ул. Тук яшәргә теләгән кеше үз-үзенә генә ышанырга тиеш. Чын инану менә шул ул... Ярый, синеңчә дә булсын, мәхдүм, – диде Ефим поп, Барыйга таба иелә төшеп. – син мул, иркен тормышта яшәрсең ди. Ә менә Гали мәхдүм нишләр? Аның атасының, шушындый суыкларда туңмасын дип, улына гади бер кайры тун җибәрерлек тә хәле юк, ә Гали мәхдүм бәлки атасыннан да ярлырак яшәр. Шулаймы?

– Шулай, язмыштан узмыш юк. Берни дә эшләп булмый – әти юлыннан китәргә туры килә. Башка юл эзләргә соң инде, – диде Гали.

– Нигә соң булсын?

– Нишләргә соң?

Миссионер әнә шул сорауны көтеп кенә утыра иде. Ул шәкертләргә игътибар белән күз йөртеп чыкты.

– Теләсәгез, мин сезне чын белем ала торган җиргә урнаштыра алам, сезгә укыган чагыгызда ук җитәрлек акча бирәчәкләр.. Тик бер шарт белән...

Шәкертләр сагая калдылар:

– Нинди шарт?

Ефим поп һәр сүзен иҗекләп:

– Исемегезне, фамилиягезне һәм динегезне алмаштырырга кирәк, – диде.

Барый: “Әстәгъфирулла, әстәгъфирулла!” – диде дә, тиз генә торып ишеккә ташланды.

Миссионер аны тотып калуны кирәк санамады. Ансы китсә китсен, тик икенче кош өркеп очып чыгып китмәсен. Гали, кып-кызыл булып, маңгаена эре-эре тир бөртекләре тибеп чыккан хәлдә, күзен иконаларга төбәп, туктаусыз папирос суыра-суыра, креслосында утыра бирде.

– Берәрне тотып җибәрәбезме, мәхдүм? – диде миссионер, кунагының рюмкасына аракы салып.

Гали дәшми-тынмый эчеп җибәрде дә, яңадан папирос кабызды.

Поп кунагына якынрак килеп утырды.

– Мин мондый тәкъдимне сиңа күптән әйтергә җыенып йөри идем. Мин сине көчләмим – үз ихтыярың. Тик шуны уйла: бер яктан, мулла булып, фәкыйрь яшәү, икенче яктан – байлык, бәхет, кадер-хөрмәт, чибәр хатын... Теләгәнеңне сайлыйсың...

Гали башын тәрәзәгә таба борды. Еракта Сөембикә манарасы ялтырап күренеп тора иде. Гали, аны беренче тапкыр күргәндәй, манараның нечкә очына карап торды. Егеткә кемдер шаркылдап көлеп җибәргән төсле тоелды. Әйләнеп карады. Көлгән тавыш тынды, кемнеңдер кызганыч бер тавыш белән үкереп елаганы, әкрен генә ыңгырашканы ишетелде.

Галинең, башын селкеп: “Юк, мин алай итә алмыйм!”– дип кычкырасы килде.

Күзе ишеккә төште. Ишектән аңа асрау кыз елмаеп карап тора иде.

– Табынны җыеп ал, – диде поп кызга.

Гали бер сүз дә әйтмәде. Кыз табынны җыярга кереште. Гали яныннан узганда егеткә өметләндергеч ягымлы бер караш белән күз сирпеде.

– Әйдә, Гали, икенче бүлмәгә чыгыйк, – диде миссионер, тынлыкны бозып, һәм авыраеп калган егетне култыклап, ишеккә таба атлады.

* * *

Барый парадный ишеге төбендә торган киез катасын тиз генә аягына кияргә дә өлгермичә, миссионер йортыннан йөгереп чыгып китте. Кремльдән чыккач кына ул исенә килде, тунын киеп, шәһәрнең татарлар яшәгән җиренә, остазы Кәрим ахун янына йөгерде.

Татарлар яши торган урамнар буп-буш иде.

Каты йөгергәнгә йөрәге дөп-дөп типкән хәлдә, сулышы кабып, Барый Кәрим ахун йортының бусагасыннан атлады.

– Хәзрәткә әйтегез, минем аңар ашыгыч йомышым бар, – диде ул.

Кәрим ахун мәчеттән кайтып, голәмә мәҗлесенә барырга җыенып тора иде. Башына ап-ак чалма, өстенә буйлы-буйлы бохар чапаны киеп, ул шәкерт янына чыкты.

Барый ихтирам белән аның кулын үпте һәм шундук идәнгә тезләнеп, еламсыраган тавыш белән сөйләргә кереште:

– Коткар, хәзрәт! Хәер-фатихаңнан мәхрүм итмә... Мин харап була яздым.

Мәһәбәт Кәрим ахун, тәкәббер торышын үзгәртмичә, кырыс кына:

– Тор, ахмак. Ни булды? Юньләп сөйлә! – диде.

– Кичер, хәзрәт! Шәфкатеңнән мәхрүм итмә.

“Бәлки, ни булганын әйтмәскәдер? Берәр ялган сөйләп кенә чыгып китү яхшырак булмасмы?” – дигән уй чагылып китте шәкертнең күңелендә.

Әммә Кәрим ахун кырыс бер тавыш белән соравында булды:

– Ни булды? Ни хикмәт? Әйбәтләп сөйлә!

Барый, каушавыннан тотлыга-тотлыга, булган хәлне сөйләп бирде.

– Әх сез, тинтәкләр! Аңгыра башлар! Ник буталдыгыз сез ул карт иблис белән? – дип ярсынды ахун.

Мәхдүм дәшмәде.

– Бар, мәдрәсәгә кайт! Мәҗлестән соң шунда үзем кереп, барысын да тикшерермен, – дип боерды ахун һәм төлке тунын киеп өеннән чыгып китте.

Кич белән Кәрим ахун мәдрәсәгә килеп, сыйныф бүлмәсендәге лампага ут алдырды һәм, үзенең урынына утырып, барлык хәлфәләрне чакыртты. Аннары Барыйны китертеп, каршына тезләндерде дә, булган хәлне яңадан сөйләргә кушты. Шәкерт курка-курка гына сөйләргә керешкәч, ул:

– Тинтәкләр, Мөртәтләр! – дип кычкырып аның сүзен бүлә торды.

Шуннан соң Кәрим ахун киң җилкәле таза кизүгә камчы китерергә, ә Барыйга идәнгә йөзтүбән ятып, аркасын ачарга кушты.

– Бу монафикъка исереклек кылганы өчен ун камчы сугарга!.. Катырак сук, кызганма! – диде.

Кизү боерыкны төгәл үтәде.

– Гөнаһны фаш итү үзе гөнаһ! Бу фасикъка тагы биш камчы өстәргә! – дип кычкырды Кәрим ахун.

Кизү бу боерыкны да үтәде.

Камчы белән суктырганнан соң Барыйга әйберләрен җыярга куштылар. Хәлфәләрнең берсенә иртән ат яллап, мәхдүмне өенә кайтарып җибәрү эшен тапшырдылар. Кәрим ахун, әгәр дә Гали мәдрәсәгә кайтса, аның аягын-кулын бәйләп, шундук үзенә хәбәр итәргә кушты.

Икенче көнне иртән Барыйны Мәүлә Колыга кайтарып җибәрделәр. Кәрим ахун Шәмси мулла исеменә хат язып, хатны ямщик кулына тоттырды.

Мәдрәсәдә Галинең кайтканын юкка көттеләр. Гали күренмәде.

Казанда:

“Кәрим ахунның бер шәкерте чукынып урыс булган!”

“Мулла малае кяфер булган!”

“Бер хәлфә чукынып, марҗага өйләнгән!” – дигән сүзләр таралды.

Галинең монах киеме киеп чиркәүгә кергәнен үзем күрдем, дип сөйләүчеләр дә булды. Икенче берәүләр аның бер кыз белән култыклашып театрга кереп барганын күргәннәр, имеш. Кайберәүләр, Ефим поп ул егетне үтергән, имеш, дип тә сөйләделәр.

Халык арасында, ачлык килүнең сәбәбе әнә шул шәкертнең диннән язуыннан икән, дигән сүз дә таралды. Бик күп җирдә койрыклы йолдызлар күргәннәр, ул халыкка яңа афатлар киләсенә икән, дип сөйләделәр; хәттә кояш тотылуын да Галинең чукынуы белән аңлаттылар.

Шәкертләр хәзер урамда күренсәләр, кешеләр:

– Чукынган, чукынган! Керәшен! – дип кычкыра башлыйлар, шәкертләрнең күзен дә ачтырмыйлар, шуңа күрә аларның күбесе, бу хурлаулар Гали аркасында дип, аны дошман күрәләр иде. Әммә тынчу мәдрәсәдән котылган егеттән көнләшүчеләр дә юк түгел иде.

V. Әйтәм аны, авылда эт-мәче калмады

Мичәүләп җиккән пар ат кар тауларын бер менеп, бер төшеп урам буйлап көчкә чана тартып килә. Чанада бишектәге кебек тирбәлеп, мәдрәсәдән куылган Барый кайтып килә. Ниһәят, пар ат Шәмси мулла капкасы төбенә килеп туктауга, ямщик ат башыннан җиргә сикереп төште.

Аның артыннан, утырып кайтып оеган аякларын язгалый-язгалый, кабыгыннан чыккан елан шикелле, киезләр эченнән мәхдүм үзе дә килеп чыкты.

Капка төбендә берничә кеше басып тора иде. Барыйны танып, алар:

– Исәнме, мәхдүм!

– Исән-сау гына кайтып җиттеңме?

– Ахун ни хәлләрдә яши? – дип хәл-әхвәл сорашырга тотындылар.

Болар авыл куштаннары иде. Алар арасында Гыймади белән Фәйзулла староста да бар иде.

Барый керфекләренә сарган бәсне мамык перчаткасы белән сыпырып алды да, куштаннар белән күреште. Капкадан төлке тун кигән Шәмси мулла килеп чыкты. Барый ихтирам белән әтисенең кулын үпте.

Мулла улының капыл гына кайтып килүенә борчуга төшкән, ләкин моны мужикларга сиздерәсе килми иде.

– Сез, картлар, үзегез генә бара торыгыз инде! Мин мәхдүмне өйгә озатып куйыйм, – диде ул.

– Борчылма, хәзрәт, борчылма! Үзебез дә эшләрбез! – дип, куштаннар тар сукмак буйлап әкрен генә китеп бардылар. Мулла белән улы тиз генә өйгә керделәр. Ямщик атларны ишегалдына кертте.

Асрау кыз ишекне киң ачып аларны каршы алды. Барый муенындагы шарфын чиште, тунын салып, аш ягындагы сәкегә ташлады да, күшеккән кулларын уа-уа, мич янына килеп җылыта башлады.

– Туңып беткәнсең бит, улым! Кулларыңны өшетмәдеңме? Менә бу төше җылырак... – дип сөйләнде Әсма, улының туңган кулларын тотып, мич яңагында йөртә-йөртә.

– Кайтасыңны әйтеп нигә алдан хәбәр итмәдең? Ат белән җылы кием җибәргән булыр идек.. Әйтми-нитми юлга чыгарга уйлаган! Бер-бер яман хәл булмагандыр бит, алла үзе сакласын, – диде мулла.

Әсма, улының җавабын көтмичә, аш бүлмәсеннән чыгып китте.

– Алай әллә ни юк, шулай да... минем кайтуым бераз көтмәгәнчәрәк булды шул... – диде Барый һәм шундук сүзне икенчегә бору өчен: – Нишләп йөриләр бу мужиклар? Ник килгәннәр? – дип сорады.

– Бездә монда күңелсез хәл килеп чыкты әле.. Бүген төнлә абзар түбәсен куптарып ике симез сарыгыбызны урлап чыкканнар. Аңарчы бозауны урлаганнар иде. Өченче көн мәзин бозавын да урлап чыкканнар. Соңгы вакытта угрылык бик ешаеп китте. Келәтләрне дә ватып керәләр. Хәер, ансыннан әлегә ходай безне саклый. Болар берсе дә чит кеше эше түгел бит, үзебезнең авыл кешеләре эше. Алла сакласын, ирек куйсаң, ниләр эшләмәсләр, шуңа күрә иң шикле кешеләргә барып, тентемәкче идек... Хәзер инде картлар үзләре генә киттеләр, – диде мулла.

Асрау кыз самавыр кайнатты. Мичтә эчәк-бавырлы бәлеш җылытып алдылар. Чигүле келәм өстенә табын җәеп, сөт өсте, симез каз ите, кабартма, паштет һәм кәрәзле бал куйдылар.

Әсма остабикә аш бүлмәсенә чыгып:

– Әйдәгез, чәй әзер, – диде.

Мулла белән улының ни турында сөйләшкәнен ишеткәч, ул түзмәде, еламсыраган бер тавыш белән каракларны каргарга кереште:

– Ходай гына орсын иде үзләрен, бугазларына аркылы килсен иде урлаганнары! Теге донъяда да, бу донъяда да рәхәт күрмәсеннәр иде...

* * *

Куштаннар тентүне бөтенләй ач калган йортлардан башладылар.

Башта аларның шулай төркемнәре белән йөрүе ярлыларның күңелендә: “Әллә казна безгә паек яки берәр төрле ярдәм җибәрдеме икән?” – дигән кечкенә генә өмет чаткысы тудырган иде, әммә өметләр бик тиз сүнде.

Аларның моңсу күзләреннән һәм хәлсез генә җавап бирүләреннән бу ачларның инде урлап тамак туйдыра алырлык хәлдән узганлыклары аңлашылып тора иде.

Бер йортта куштаннар бер кызга очрадылар: кызның өстендәге киндер күлмәгенең ертыкларыннан керләнеп каткан тәне күренеп тора иде. Ул мич алдында кечкенә казанда нидер пешереп ята иде. Өйгә кешеләр килеп кергәнен күргәч, кыз каушый калды, казанның өстен мич капкачы белән каплады да, әзерләп куйган йомычкаларын бер читкә ташлады.

– Нәрсә пешерәсең? – дип сорады Фәйзулла староста.

Кыз, башына бөркәнгән чүпрәк белән авызын каплады да, Фәйзуллага арты белән борылды. Староста соравын тагы кабатлады. Башкалары да якынрак килделәр. Киң сәкене яртылаш сүтеп, такталарын утынга якканнар. Сәкенең калган яртысында, каты такта өстендә, бер ир кеше йөзтүбән ята иде. Ул көч-хәл белән башын күтәрде, тонган бер караш белән килүчеләргә күз йөртеп алганнан соң:

– Ни кирәк сезгә? Берәр яхшы хәбәр китердегезме әллә? – дип сорады.

Фәйзулла, башы белән мичкә таба ымлап:

– Нәрсә пешерәсез? – дип сорады.

– Ә?

– Нәрсә пешерәсез дип сорыйм... итме?

Сәкедә яткан кеше ахырда старостаның ни сораганын аңлады, башын яңадан тактага салды.

– Безнең нәрсә пешерүебездә сезнең ни эшегез бар? Ходай ни бирсә, шуны пешерәбез.

– Әйтәсе килмимени? Гаебеңне тану җиңел түгелдер шул! – дип, Фәйзулла тиз генә мич алдына барды да, казанның өстен ачып, чыра белән актаргаларга кереште.

Кыз мич артына кереп посты һәм старостаның ниләр эшләгәнен карап тора башлады. Фәйзулла казаннан кечерәк бер җәнлек боты эләктереп чыгарды.

Куштаннар аптырашып калдылар.

– Бу ни бу? – дип кычкырды староста.

Сәкедәге кеше, яңадан башын калкытып:

– Танымыйсыңмыни? Сезнең Муйнагыгыз ич, – диде.

– Ә?.. Эт суйдыгызмыни?!!

– Суйса соң? Синең үзеңне суймаган ич!

– Эт ите ашамакчы буласызмыни?

– Ашамыйча нишлисең? Эт тә, мәче дә ашыйбыз... Ничек җан асрамак кирәк?!

Сәкедә яткан кеше ишек төбендәге канлы, пычрак тире өеменә күрсәтеп:

– Этеңне бик кызгансаң, әнә тиресен алып кит. Истәлеккә булыр. Калдырсаң, безгә ашарга ярар, – диде.

Фәйзулла таягы белән эт тиресен күтәреп карады да:

– Әйтәм аны, бүген күземә чалынмады... Әйтәм аны, авылда мәчеләр, этләр югала! – диде.

Мич башыннан чәчләре тузгып беткән хатын-кыз башы күренде. Бу әлеге кызның ачлык тифе белән авырып яткан әнисе иде. Хатын мич башыннан төшеп, Фәйзуллага:

– Бирмим, бирмим! Соңгы кәҗәмне бирмим! – дип кычкырды да, гөрселдәп идәнгә ауды.

Мич артыннан кызы чыгып әнисе өстенә иелде. Сәкедәге ир кеше, уйга калган кебек, идәндә үлеп яткан хатынына беравык карап торды, аннары карашын әнисенең мәете өстенә капланган кызына күчерде һәм хәлсез тавыш белән:

– Я, аш булдымы инде? – дип сорады.

Кешеләр дәшми-тынмый гына өйдән чыгып киттеләр.

Урамга чыккач, Фәйзулла тагын:

– Әйтәм аны, авылда көн саен эт, мәчеләр азая бара... – дип сөйләнеп куйды.

Икенче бер йортта куштаннарны бала-чага гына каршы алды. Иң дәү дигәненә дә җиде-сигез яшьтән артык түгел иде. Алар иркен сәке өстендә, ашыйсы килүләрен онытырга тырышып, уйнап утыралар иде. Өйгә олылар килеп кергәч, уеннарын ташладылар. Берсе иңенә салган иске капчык чите белән кутырлап беткән шакшы борынын сөртте, икенчесе сәләмәсенә төренергә кереште; иң кечкенәсе бетчәләп, үлекләп беткән арык бармагын суырырга тотынды. Алар куштаннарның бөтен өй эчен тентүләрен, хәттә идән астын да ачып карауларын күзләрен дә алмый карап тордылар.

– Әтиегез кайда? – дип сорады Фәйзулла.

– Әти үткән атнада базарга киткән иде.. Безгә ипи, шикәр алып кайта... – диде балаларның өлкәне.

Кечкенәсе:

– Ипи, ипи... – дип еларга ук кереште.

Староста аңа:

– Шыңшыма!.. Дөмеккере! Әниең кайда? – дип кычкырды.

– Әнинең башы авырта, йоклый... әнә... – дип, бала мич башына күрсәтте.

Куштаннарның берсе йоклаган хатынны уятыйм дип кулын мич башына сузды. Хатынның тәне ягылмаган мич кирпеченнән дә салкынрак иде. Шуннан соң әлеге куштан башкаларга ым какты да, ишеккә таба китте.

– Бик тырыш хатын иде. Ике кеше чаклы эшләр иде. Урак урганы өчен көненә биш тиен артык өстәп бирсәң дә жәл түгел иде, авыр туфрагы җиңел булсын мескеннең. Ә сез әтиегез кайтканны көтегез... Елашмагыз, – диде ул, балаларга таба борылып.

Кайбер өйләрдә алабута, имән чикләвеге оны, агач кайрысы, ниндидер үләннәр таптылар. Ләкин беркайда да ит яисә сөяк калдыгы күренмәде. Күренсә дә, алары үлгән эт яки мәче калдыгы иде.

Иң шикле кеше – Тол Таҗи йортын тентүне иң азакка калдырганнар иде. Бу юлы аны читләтеп үтмәячәкләрен Таҗи үзе дә сизде, шуңа күрә куштаннар аның өенә якынлаша башлагач, ул урамга чыкты. Аның йорты тирәсендә койма-мазар да, каралты-кура да юк, өенең түбәсенә чаклы көрт басып киткән иде. Куштаннарның килеп җиткәнен Таҗи сүзсез генә көтеп торды.

Ул ябыгып, сулып калган булса да, чырае башка ачларныкы шикелле үк коточкыч түгел иде. Таҗиның тәнендә көче бар иде әле. Күзләре дә элеккеге шикелле елтырап, текәлеп-сынап карый иде.

– Саумы, Таҗи! Ни эш бетереп йөрисең? – диде староста.

– Ни эш бетерим? Менә, йөрим.

– Ачыкмыйсыңмы? Ашарыңа җитәме?

– Җитмәсә, әллә бирергә җыенасыңмы?

– Юк.. Ашарыңа бармы диюем?..

– Үземнеке булмаса, сездә бар... Мулла белән мәзиндә дә бар. Илдә чыпчык үлми диләр.

Таҗиның бу җавабы куштаннар эзли торган теге карак нәкъ шушы үзе икән дигән ышанычларын тагы да ныгыта төште. Ләкин тенти башларга берсенең дә кыюлыгы җитмәде. Һәркайсы Тол Таҗиның кызып, ярсып китүеннән курка иде.

Таҗи исә куштаннарның хәлен бик яхшы сизеп тора иде. Ул аларны тагы да куркыта төшәргә ниятләп булса кирәк, кисәк кенә:

– Нишләп йорт саен кереп йөрисез әле сез? – дип сорады.

– Менә бит, Таҗи энем, абзарлардан терлек югала башлады, менә шуның кем эше икәнен белмәкче идек, – диде Гыймади.

– Тапкансыз эш!

– Тапмыйча! – диде староста, аның сүзен бүлеп. – Ул бәндәләр мулла дип, мәзин дип, аксакал дип тормыйлар: теләсә кемнең абзарына кереп, таза хайванын урлап чыгалар. Ач булсалар да, шулай итәргә ярыймыни?! Аллага шөкер, законсыз җирдә яшәмибез ләбаса!

Таҗи җиргә төкерде дә, сүзләрен ачык итеп:

– Анысы гына әллә ни түгел. Ачларга ярдәм итәсе урында болай үз сарыкларыгыз өчен борчылып йөри торган булсагыз, бара-тора үзегезне дә суеп ашамасыннар, карагыз аны... – диде.

Куштаннарның тәннәре чымырдап китте.

– Абау, абау! Әстәгъфирулла! – дип куйды берсе.

Таҗиның кем икәнен яхшы белгәнлектән, алар сүзне бүтән озайтып тормадылар. Кереп өйне тентергә берсенең дә йөрәге җитмәде. Беренче кеше булып Гыймади абайлады. Ул Таҗиның сүзләрен шаяртуга санап:

– Таҗи әйтер ул! Тыңлап кына тор син аны! Ярый, киттек, картлар. Бушка вакыт уздырмыйк, – диде дә, иң алдан чыгып китте.

Аның артыннан башкалар ди иярде.

VI. Караклар

Янгыннан соң күмерләнеп калган тегермән урыны турысында бер көтү ала карга, каты карылдашып, әле җиргә төшәләр, әле нидәндер курыккан төсле күккә, югары күтәреләләр иде. Куштаннардан берсенең шуларга күзе төште.

– Каргалар юкка җыелмагандыр... Анда бер-бер нәрсә бардыр. Әйдәгез әле, картлар, – диде ул.

Җыйнаулашып тегермән янына киттеләр. Карга эзләре калган зур бер көрт янына җиткәч, аны таяк белән актарырга керештеләр. Әлләни озак казырга туры килмәде. Зур бөтен икмәк чаклы саргылт бер әйбер килеп чыкты. Һәммәсе иелеп, карны чистартып карагач, ниндидер хайван карындыгы булып чыкты. Бу нәрсәнең теге югалган сарык эче икәнлегенә берсенең дә шиге калмады.

Һәркайсының күңеленнән: “Таҗи эше түгел бу... Ул яшереп маташмас, сарыкның эчен урамга өе каршысына чыгарып ташлаудан да курыкмас”, – дигән уй чагылып китте.

Кояш яктысында ялтырап, җемелдәп яткан кар сахрасы уртасындагы тирән генә чокыр буенда, түбәсенә чаклы көрт баскан кечкенә бер өй караеп күренә иде.

Фәйзулла старостаның күзе шунда төште, һәм ул, хәтеренә нидер килгән шикелле:

– Картлар! Без бит көтүче Мифтах өен тентемәдек әле! – диде.

– Дөрес! – диделәр башкалары.

– Кайберәүләр:

– Шул карт мәлгуньнең эшедер әле! – дип тә куйдылар.

Көтүче Мифтах күптән инде хатынын җирләп, бүтән өйләнмичә, унбиш яшьлек шаян гына, шук кына кызы белән икәү яши иде. Куштаннар җыйнаулашып картны өенә таба килгәндә, кызы чормага морҗа ябарга менгән иде. Үзләренә кешеләр килгәнен күргәч, ул көл салып төйнәгән чүпрәк белән тиз генә морҗаны томалады да, йөгереп аска төште. Сыңар күгәндә генә эләгеп торган тәбәнәк ишекне көчкә ачып, кыз өйгә атылып керде.

– Әти! Харап булдык! Безгә картлар килә! – дип кычкырды да, мич артына качты.

Куштаннар берәмләп өйгә керделәр.

Көтүче карт чыбыркы ишкән булып сәкедә утыра иде. Чынында исә ул килүче кешеләргә ни дип җавап бирергә кирәклеген уйлый иде.

Ниһәят, Мифтах карт урыныннан торды да, эренле күзләрен җиңе белән сөртеп, басынкы гына тавыш белән:

– Рәхим итегез, картлар, керегез, керегез! – диде.

– Ни хәлдә яшисең? Ниләр эшләп ятасың? – дип сүз башлады Гыймади карт.

– Рәхмәт, картлар. Егерме ел халыкка хезмәт итеп, берәүнең дә ишегемнән башын тыгып, туңмыйсыңмы, ачтан үлмисеңме, дип сораганы юк иде. Көтүче Мифтах җәй көне генә кирәктер шул.. Рәнҗемәслек тә түгел...

– Ярый, ярый!.. Нәрсә ашап торасың соң?

Куштаннардан берсе киез астыннан чалгы пычак тартып чыгарды.

– Ач торганга охшамый бу карт дуңгыз... Менә пычагы канга буялган. Ит кенә ашый, күрәсең.

Икенчесе, әле әйткәннең тавышына ияреп:

– Туңарга җыенмый, коры утын гына яга, – диде, аннары: – Тегермән сайгаклары ич болар! – дип, мич буенда өелеп торган утынга аягы белән төртеп алды.

Барысы да көтүчегә карадылар.

– Гаеп миндә, картлар! – диде Мифтах. – Туңып үләсем килмәде, ике тактасын утынга алдым, җәйгә икеләтә итеп кайтарырмын.

– Бу пычакта нинди кан соң?

– Әй бала, бала... сөртмәгән дә бит. Бу гаебемне дә яшермим, картлар. Этемне суйдым.

– Алдашасың, карт дуңгыз! – диде староста, аяк тибеп. – Әйдәгез, картлар, өен тентеп чыгабыз!

Куштаннарның берсе сәке астыннан бер өем кием сәләмәсе тартып алды. Икенчесе мич артына качкан кызны өстерәп чыгарды. Ләкин эзләгән әйберләре күренмәде. Кыз бөтен гәүдәсе калтыранган хәлдә үксеп елый-елый идән уртасына барып утырды: үзе һаман ялангач иңбашларын сәләмә киеме белән капларга тырышты.

– Итне өйдә тотмас ул! Тыштан эзләргә кирәк, тыштан, – диде умартачы Гыймади.

Ишегалдын тентеп чыктылар, чормага менделәр, ләкин аннан да берни тапмадылар.

Куштаннар көтүче картның йортыннан китәргә җыенып беткәннәр иде инде, шул вакыт аларның берсенә өй артындагы биек кенә кар өеме шикле сыман күренде. Карны таяк белән актаргалап карагач, өсте зур таш белән бастырып куелган кисмәк килеп чыкты. Кисмәкне казып алып, өстен ачып карасалар, кисмәк тулы симез сарык ите иде.

Көтүче карт белән кызының кулына берәр кисәк ит тоттырдылар һәм:

– Әйдә, хәзрәт янына барабыз! Атла, карт иблис! Халыкны талаучыларны таптык! – дип, арттан төрткәли-төрткәли, аларны авылга алып киттеләр.

Караклар күтәреп бара алмаган итне куштаннар бик эре кыяфәт белән үзләре алып киттеләр.

Байтак кына ара киткәннән соң:

– Кызны алып бару ярый торган эш булыр микән? Картлар, кире җибәрикме әллә? Минемчә, кызның гаебе юк бит монда, – диде Гыймади.

Көтүче картның кызы ямьсез генә, ябык кына бер үсмер бала иде. Аның белән нишләсен Фәйзулла? Шуңа күрә ул:

– Мифтах егерме ел буе бик тугры, бик гадел хезмәт итте, андый гөнаһ эшләү хәзер дә башына килмәс иде. Баксаң, шушы кызы котырткандыр әле... Менә хәзер җавабын бирсен. Намусы булса, атасының гаебен яшереп калмас иде, – дип җавап кайтарды.

* * *

Шәмси мулла белән Әсма остабикә, Кәрим ахун хатыннан улларының вакытсыз кайтып килүенең чын сәбәбен белгәч, уйга калдылар. Бу хәбәрне ничектер авылга тараттырмаска, мәзин белән Әкрәм карига ишеттермәскә кирәк иде. Шуңа күрә Барыйны, бәлкем, Бохарага укырга җибәрү яхшырак булмасмы, дип уйлаштылар.

Шул вакыт куштаннар мулла йортына көтүче карт белән аның кызын китерделәр. Шәмси мулла, өстенә тунын киеп, алар янына чыкты. Гаилә киңәшмәсе бүленеп калды.

Авыл халкының кызык тамаша күрергә сусаган тук өлеше мулла йортының иркен ишегалдына бик тиз килеп тулды.

Фәйзулла староста Шәмси мулла алдына туңган ит кисәкләрен китереп салды да:

– Менә, хәзрәт, сарыкларыңны ите, менә – урлаучылары... Боларны нишләтергә кушасың? – диде.

Көтүче белән кызы куркуларыннан һәм салкыннан дер-дер калтыранып, мулла алдында басып тора бирделәр.

– Нишләп алай иттең, Мифтах агай? – дип сорады мулла.

Нишлим соң инде, мулла абзый! Авыр чакта беркем килеп ярдәм итмәде. Ачтан үлә башладым...

– Ач дип урларга ярыймы? Шулай дип сөйләп тору үзе гөнаһ!

– Ник сөйләмәскә? Ачның хәлен тук белми. Гаеп миндә, мулла абзый... Ходай хакы өчен берүк кичер. Бүтән андый эш эшләмәм...

– Угрылык ходай хөкеме эше түгел, мир хөкеме эше. Әнә картлардан сора, кичерә алсалар, кичерсеннәр.

Шунда җыйналган куштаннар бертавыштан диярлек:

– Кичермичә тагы! Шулай гына итәсе калган! – дип кычкырдылар.

– Каракны кичерсәң, сарыгыңны гына түгел, үзеңне дә суеп ашарлар... Берсе әнә шулай дип тора да...

Шәмси мулла старостага таба борылып:

– Үзегезгә тапшырам, картлар, теләсәгез ни эшләтегез. Аллага тапшырдык! – дип кабатлады.

Шуннан соң староста:

– Әйдәгез, каравыл өенә киттек! – дип боерды.

Халык алар артыннан иярде. Мулла барында тыелып торган бай малайлары хәзер үзләрен бик иркен тойдылар. Капкадан чыгып җитмәс борын ук, гаепләнүчеләрне йодрыклары белән тукмарга, кыйнарга керештеләр.

Кансыз әдәмнәр җиңнәрен сызганып уртага керә-керә, өсте-өстенә кыйный бирделәр.

Канга, тизәккә буялып беткән Мифтах карт, үзен кыйнаучыларның аяк-кулларына ябышып:

– Мине үтерегез! Балага тимәгез! Аның бер гаебе дә юк! – дип ялварды.

Бу ике мескенне тамам аңнарын җуйдырганчы кыйнадылар.

Шуннан соң каты-каты тибеп һушларына китерделәр дә, каравыл өенә алып киттеләр. Хәлсезлектән чайкала-чайкала атлаган бу ике мескенне этә-төртә каравыл өенә алып килделәр. Биредә аларны тагы бер төркем халык көтеп тора иде. Каракларны яңадан кыйнарга керешеп, тамам җансыз-тынсыз хәлгә җиткерделәр.

Куштаннар үзара киңәшеп, көтүче карт белән кызын волостька җибәрергә булдылар. Фәйзулла тишек төпле үрәчәле чанасына койрыгындагы кылы коелып беткән карт биясен җикте. Каракларны, кул-аякларын бәйләп, шул чанага салдылар да, сотский белән волостька озаттылар.

– Андагы баш кешегә әйт: унлап сарыкны урлап суйдылар, каравыл өенең идәнен ватып качмакчы булдылар, диген. Төрмәдә череп бетсеннәр, ләгънәтләр! Башкаларга сабак булыр! – дип калды староста сотскийга.

Кич җитеп килә, тышта тынны буарлык салкын иде.

* * *

Халык тарала башлагач, каравыл өен янына Миңлебай Сафасы килде.

– Соңга калдың, Сафа! Саваплы эштән коры калдың! Каракларны озаттылар инде, – диде кайсысыдыр.

Сафа, тун якасы белән битен каплап, әйтә куйды:

– Беләм. Андый саваплы эшләр тамукка илтә. Мин картларга икенче бер хәбәр әйтергә килгән идем.

– Нәрсә? Ни булган?

– Бүген иртән безнең күрше Җәләй үлгән. Ибрайны бөтен гаиләсе үлеп беткәнгә дә атнадан артты инде. Һаман күмелмичә яталар.

– Мин тагын берәр яхшы хәбәр китердеңме дип торам, ә син мәетләр турында сөйлисең! – диделәр, аның сүзен бүлеп. – Әҗәлләре җиткән, шуңа үлгәннәр. Шулай түгелме?

– Әҗәл агач башыннан йөрми, әдәм башыннан йөри. Без һәммәбез дә үләчәкбез. Үлгәннәрнең күмелми ятуы эш түгел инде. Аларны җирләү – безнең изге бурыч, – диде Сафа.

– Юк эш белән йөрисең, энекәш, – диде аңа староста. – Мәетне хәзер күмеп өлгереп булмый – берсе артыннан берсе үлеп торалар. Алай кулың бик кычыта икән, тазарак егетләрне ал да, җыелышып күмегез... Савабы булыр. Картларга аны нәрсә әйтеп торасың? Ансыз да безнең эш күп...

Башкалар да, аның сүзен куәтләп:

– Дөрес, Сафа, савабы булыр! Аллаһы тәгалә изгелегеңне онытмас, – диештеләр.

Җыелышып торган кешеләр янына Тол Таҗи килде.

Беренче булып Сафага сүз кушкан куштан аңа да:

– Соңга калдың, Таҗи абзый. Саваплы эшне күрми калдың! Каракларны озаттылар инде, – диде.

Таҗи:

– Нәрсә-ә! – дип, җыелышып торучыларга усал итеп бер күз ташлады.

Җавап кайтармадылар. Таҗи, кулларын йодрыклап әлеге куштанга таба атлый-атлый:

– Нәрсә дисең?.. Саваплы эш дисеңме? – дип кабатлап сорады да, кизәнеп-торып аның авызына сугып җибәрде.

Куштан тынын да чыгармыйча читкә атылды һәм авызыннан кан төкерә-төкерә китеп барды.

Халык тарала башлады.

– Күрми калдым!.. Килеп өлгермәдем, югыйсә “саваплы эш”не күрсәткән булыр идем мин сезгә! – дип кычкырды Таҗи.

Иртәгесе көнне иртән Сафа, берничә ир кеше белән кулларына көрәк тотып зиратка китте.

Каберлектәге агачларны кисеп бетергәннәр, ихатасының яшел рәшәткәләре сынып-ватылып беткән иде. Юлдан карт кына бер бия юыртып килә: каракларны волостька илтеп, сотский кайтып килә иде. Сафа турысына җиткәч, ул атын туктатып:

– Кемне күмәсез? Тагы кем үлде? – дип сорады.

– Җәләй агай белән Ибрай җәмәгате. Үлгәннәренә атна булды инде.

– Шулаймыни? Алай икән, урыннары җәннәттә булсын инде! Әҗәл берәүне дә кызганып тормый күрәсең. Әнә караклар да волостька барып җиткәнче үк җан тәслим кылдылар. Үзләрен чанадан төшермәкче булып карасак, шаккаттык – утын агачы урынына шакыраеп катканнар, мескеннәр...

Сафа ни дип тә җавап кайтармады. Көрәген күтәреп зиратка таба атлады.

VII. Әдәм кыяфәтле маймыллар

Сафаларның хәлләре көннән-көн авырая бара иде.

Аларның инде җыйган алабуталары бетеп килә, каралтылары да утынга ягылып беткән диярлек, чират яңа келәткә җиткән иде.

Зур өмет баглап саклап торган тананы салым өчен алып чыктылар. Кышны ничек тә асрап чыгарбыз, язга бик кирәк булыр дип калдырылган ат та аякларында көчкә басып тора. Аның язга барып җитәрлеге күренми иде. Йөз яшьлек Зөһрә карчык, Сафа белән килененә авыз эченнән рәхмәтләр укый-укый```, алабута шулпасы эчә, шуның белән җан асрый иде.

Сафаның көннән-көн чырае караңгылана барды. Ул, күпме генә баш ватса да, бу хәлдән котылу чарасын таба алмады. Ач үлем аларга да якынлашып килә иде.

Тик бер Саҗидә генә эчтән бу хәлгә бирешмәскә тырыша иде. Ул үзенең исән каласына, исән-сау яңага барып җитәчәкләренә ышана, хәттә үзенең карт әти-әниләренә, апаларына да ярдәм итәргә өметләнә иде.

Саҗидәнең йөзе сулып, саргаеп калды, гәүдәсе бөкрәя төште, тик шулай да бу яшь хатын элекке таза рухын да, үз көченә ышанычын да җуймаган иде.

Беркөнне ире белән сөйләшкәндә ул:

– Карале, без соңгы минутка чаклы шушылай кул кушырып утырырбыз микәнни? – диде.

– Нишлик соң? – диде Сафа.

– Соң булганчы бер-бер чарасына керешергә кирәк иде.

– Кирәген кирәк тә, нишлик соң?

– Вафа көзеннән үк китеп яхшы итте. Аның җәмәгате дә тук, әйберләре дә исән, үзенең дә җаны тынычтыр. Ул акча да, азык-төлек тә җибәреп тора. Хатыны гел калага барып йөри. Без ялгыш иттек. Безнең дә берәребезгә китәргә кирәк иде.

– Китәргә хәзер дә соң түгел әле.

– Кем китә соң? Синме, минме?

– Акылың бармы, Саҗидә? Үзем исән чакта мин сине чит кеше каршына җибәрәмме?

– Ярый алайса. Башкалардан синең кай җирең ким?! Эш тапмассыңмыни? Без әби белән ничек тә җан асрарбыз әле... – диде Саҗидә.

Икенче көнен Сафа капчыгына алабута оныннан пешергән берничә төче күмәч, ике пар күлмәк-ыштан салды, иске сарык тунын киеп, билен билбау белән буды да, кулына таяк алып, карлы юл буйлап калага таба юл тотты.

Саҗидә белән Зөһрә карчык ходайдан бәхет һәм уңышлы юл теләп аны капка төбендә озатып калдылар.

* * *

Ике көннән соң Сафа, тамам арып-талып, калага барып җитте.

Юлда очраган иптәшләре, үзе шикелле үк эш эзләп туган авылларыннан чыгып киткән крестьяннар белән бергә, ул бер постоялый дворга килеп җитте. Капка төбендә аларны каравылчы туктатты: постоялый дворның хуҗасы хәерчеләр белән ачларны кертергә кушмый икән.

Сафа бик әйбәтләп калага абыйсын эзләп килгәнлеген аңлатты, капчыгындагы алабута күмәчләрен күрсәтте, өч көн кунасы өчен алдан акча түләп куйды. Шуннан соң гына аны постоялый дворга керттеләр.

Кич җитеп килә иде. Биредә яшәүчеләрнең күбесе инде кайтып беткән иде; нарат тактасыннан ясалган зур өстәл өстендә ике чиләк сыешлы, каралып, пычранып беткән самавыр тора. Күптән юылмаган чынаяклардан берничә кеше чәй эчә иде. Кайберәүләр каты гырылдап сәкеләрдә йоклап яталар. Почмакта ниндидер иске бер сбруйны ямаштырып утыралар. Өстәлнең аргы башына берничә исерек урнашкан. Алар янында карта уйныйлар. Биредә ачлыктан күзләре тонган, ак чырайлы, кипшенеп беткән кешеләр дә байтак иде. Постоялый дворда яшәүчеләрнең икенче төркеме – атаклы Казан “барабыз”лары, тирә-як авыллардан килеп, биш тиен акчага шәһәрнең бер башыннан бер башына кеше яисә әйбер ташып йөрүчеләр иде.

Постоялый дворда тәртип урнаштыручы кеше – өстенә керләнеп беткән зәңгәр күлмәк, эре-эре ак бизәкле күк киндер ыштан кигән яшь кенә бер кара егет иде.

Бу егет Сафага буш урын күрсәтте. Сафа тунын төреп сәкегә куйды, капчыгын чөйгә элде. Шуннан соң сасы ис аңкытып торган зур лакан янына барды да, лакан өстендә торган шакшы юынгычта кулын-битен юып, күлмәк итәгенә сөрткәч, егеттән:

– Чәй эчәргә мөмкин булмасмы? – дип сорады.

– Бер тиенеңне сал да, корсагың сыйдырган кадәр эч. Нәрсә сорап торасың – диде егет. Шуннан соң ул, кашынгалап, Сафага кимсеткән бер төс белән каранып алды да, карта уйнаучылар янына китте.

– Чәйнектәге пешкән чәй кемнеке? – дип сорады Сафа яңадан.

Чикмәнен ямап утырган олы гына яшьтәге бер татар:

– Чәйне без пешердек, агай-эне! Эч, эч! Мосылман кешесенә жәл түгел... Без эчеп туйдык инде. Калганын барыбер түгәсе, – диде.

Сафа егеткә бер тиен түләде дә, өстәл янына утырып, алабута күмәче ашый-ашый, суынган самавырдан чәй эчәргә кереште.

Ул арада караңгы төшеп, өстәлдәге чынаякларны да күреп булмый башлады.

– Лампаны кабыз!

– Әй, мөгезле фирештә, ут яндыр! – дип кычкырдылар төрле яктан.

Шуннан соң гына “мөгезле фирештә” дигәннәре – әлеге кара егет – түшәм уртасында эленеп торган асылмалы лампага ут кабызды, аннары мичкә ягып җибәрде.

Тонык кына булып лампа уты яна башлады. Бүлмә эче әче төтен белән тулды.

* * *

Сафа, баш астына тунын салып, ялангач сәкегә ятты да, каты йокыга талды. Иртән торгач, чәй эчеп, урамга эш эзләргә чыгып китте.

Барлык постоялый дворлар, чәйхәнә, мосафирхәнәләр эшсез һәм хәерчеләр белән тулган иде. Аларны чүп түгә торган төшләрдә, күпер асларында, ташландык өйләрдә, Идел буенда Усия янында һәм Бакалтайда яр буендагы иске баржаларда да очратырга мөмкин иде.

Сафа рәт-рәт булып кибет, магазиннар тезелеп киткән базар урамына юнәлде.

Сатып алучы кешеләр бөтенләй юк иде. Кибет киштәләренә төрле төстәге төргәк-төргәк ситсылар өеп куелган. Тау-тау булып он, дөге, ярма капчыклары өелеп тора, агач тартмаларда – гәрәбә төсле сап-сары йөзем, потлап-потлап ап-ак куй мае иде.

Кибет хуҗалары күренми иде әле.

Сафа, урам буйлап байтак кына йөргәннән соң, ишек яңагына сөялеп, каядыр читкә карап торган бер кешенең күрде. Сафага ул мәрхәмәтле кеше булып тоелды; ул аның янына килеп туктады. Өстенә төлке тун кигән, мыегын тигез итеп кискән, сирәк сакаллы бу кеше прилавкада яткан калай тартмадан чирек тиен акча алып, карамыйча гына Сафага сузды. Сафа акчаны алмады.

– Мин хәер сорамыйм... Мин эш эзлим, – диде ул.

– Шулаймыни? Алайса ач түгелсең икән әле, – диде төлке тун кигән кеше һәм: – Эш эзлим дисең алайса, ә? – дип кинәт көлеп җибәрде.

– Әйе! – диде Сафа.

Төлке тунлы кеше үзе шикелле үк ишек яңагына сөялеп торган күршесенә:

– Шәрифҗан абзый, менә бу абзыйга эш кирәк... Синдә эш юкмы? – дип кычкырды.

– Эшме?.. Булмыйча соң!.. Яллап кара син аны. Атна узмас, бер көтү баласын ияртеп килер. Көннәрдән бер көнне шыр ялангач калдырып талап та китәрләр, аннары тот син аларның койрыгын... .

Шулай дигәч, икесе дә шаркылдашып көлеп җибәрделәр.

Сафаның моңа хәтере калды, ачуы килде, шулай да дәшмәде.

Дусларының көлешүен ишетеп, кибет ишегеннән өченче бер кибетче башын чыгарды.

– Кайда ул, кайда? Кем эш эзли? – диде.

– Менә шушы кеше. Синдә эш юкмы соң?

– Бар, бар! Эше бик җиңел, хакы да әйбәт!

– Хәлемнән килгәннең барысын эшләрмен... рәнҗетмәссең, – диде Сафа, сөенеп, кире килә-килә.

– Ярый, ярый, агай-эне! Тик тырышып эшләргә!

– Анысы өчен борчылма, бай абзый. Ни эшләргә соң?

– Әбиеңнең.. ниеннән бет эзләргә... Ризамы?

Сафа ни дип әйтергә дә белмичә аптырап калды, ачынып бер төкерде дә китеп барды.

Кибетчеләр бу хәлдән бик канәгать булып калдылар. Сафа ерак та китеп өлгермәде, икенче бер кибеттән алдына ак алъяпкыч япкан бер малай йөгереп чыкты. Кулына биш тиен акча зурлыгындагы зырылдавык тоткан иде ул. Зырылдавыкның уртасына ике тишек тишеп, шуннан җеп уздырылган иде. Малай җепне ике кулының баш бармакларына кигезде дә, бөтереп-торып зырылдавыкны ычкындырып җибәрде. Оста төзәп җибәрелгән зырылдавык Сафаның иягенә килеп тиде, аның сакалы эченә кереп буталды.

Сафа кисәк кенә авыртудан ияген тотып:

– Алла! – дип кычкырып җибәрде.

Теге малай рәхәтләнеп көлә башлады. Тавышка башка кибетләрдән дә йөгерешеп чыктылар. Көлешкән тавышлар арта барды. Әллә никадәр халык җыелды. Алар аптырап калган Сафаны төрлечә мыскыллап көләргә керештеләр. Шуннан соң Сафа әдәм кыяфәтле бу маймыллар яныннан тиз генә йөгереп китеп барды.

Сакалын тоткан килеш постоялый дворга кайтып җитте. Теге кара егет ярдәме белән сакалындагы зырылдавыкны тартып алды, өстәвенә бер уч сакалы да йолкынып чыкты. Аннары ул сәкесенә капланды да елап җибәрде.

“Азыгым бер генә көнлек калды. Шуннан соң нишләрмен? Беркемнән дә ярдәм көтәр урын юк. Кире өйгә кайтып китәргәме әллә? Оят, юлга акча да юк, беркайда да табып та булмый. Нишләргә соң?” – дип уйланды ул.

Бердәнбер чара Вафа абыйсын эзләп табу иде. Ләкин ике туганның моңарчы һаман татулаша алганнары юк иде әле.

Сафаның Вафа абыйсы каршына барып ялынасы килми иде, шулай да, байтак уйланганнан соң: “Ярар! Иелгән башны кылыч чапмас!” – дигән карарга килде.

Бер буш урам буйлап китеп барды. Биредә дә ачлар очрады. Алар ипи кисәге, бәрәңге кабыгы һәм кимерелгән сөяк калдыклары эзләп чүп базларында казыналар, берәр нәрсә тапсалар, шундук комсызланып ашарга керешәләр иде. Бу урамда да эш эзләп ишегалдына керүче һәрбер кешене мыскыллап куып чыгаралар, аны карак итеп күрәләр иде.

Сафа бүтән болай эш эзләмәскә булды. Хәзер ул һәр йортка абыйсын табу өмете белән генә керә башлады. Очраган бер малайдан, һәр дворниктан Вафаны сорады.

Бер ишегалдына килеп кергәч, аңа каршы өрә-өрә эт ташланды. Ишектән ап-ак сакаллы бер карт килеп чыкты.

Ул Сафаның сүзен игътибар белән тыңлап торды да:

– Абыең чикмән киеп йөриме? – дип сорады.

– Әйе, – диде Сафа.

– Аягында тула оек, киез катамы?

– Шулайдыр...

– Күзе синеке төслеме? Сакалы сирәкме?

– Әйе әйе!

– Әһә...

– Беләсеңме әллә, бабай?

– Белмим шул, улым. Андый кешене очратканым юк.

Картның бу сүзе Сафаның соңгы өметен кисте. Ә сүзчән карт сөйләнә бирде:

– Карале, улым. Бездән өч йорт аша, тегендә, кояш чыгышына таба, Сәгыйть бай йорты бар. Шунда Шаһи исемле бер хезмәтче булыр... Аның белмәгән кешесе юк. Бәлкем, ул сине абыеңны да белә торгандыр. Бар, шуннан сорап кара әле, – диде.

Сафа картка рәхмәт әйтеп, урамга чыкты. Берничә йорт узгач, тротуарда боз чабып торган бер кешене күрде.

– Биредә Сәгыйть бай йорты кайсы була, агай? – дип сорады Сафа аңардан.

Әлеге кеше, эшеннән бүленеп, тураеп басты да, Сәгыйть байның үзе булып кыйлангандай, эре генә җавап кайтарды:

– Менә бусы. Ә сиңа нигә кирәк булды ул?

– Шаһи агай син түгелме?

– Я, мин булам ди... Ни йомыш?

Сафа аңа да абыйсын эзләвен әйтте. Шаһи аны тыңлап торды да, сул кулындагы тире бияләен салып, борынын сеңгерде, бары тик шуннан соң гына:

– Синең абыең “Әрлән” кушаматлы Габдулла байда тора торгандыр. Мин аның исемен белмим, шулай да син әйткәннәргә бик туры килә. Барып кайт шунда, якташ, – диде.

– Ул бай кайда тора соң? Кайсы урамда?

– Акком асты урамында. Акком асты урамын беләсеңме?

– Юк шул, агай, белмим.

– Әх син, сакалбай, шуны да белмисең! Тыңлап тор алайса. Безнең капкадан чыккач, кояш баешына таба урам беткәнче барасың. Аңладыңмы? Аннары уңга борыласың Шуннан ике тыкрык узгач, сулга борыласың. Аңладыңмы? Аннары тагы уңга борыласың. Аңладыңмы? Шунда чатта таш мәчет булыр... Мәчет каршында кызыл кирпечтән салган мәдрәсә булыр... аңладыңмы?

– Әйе, әйе...

– Сабыр ит, сүземне бүлмә! Мәдрәсә белән янәшә яшел түбәле, зур бер ак таш пулат булыр. Капкасы каршында зур багана булыр. Аңладыңмы? Шул багана башында кич җиткәч шайтан уты яна...

– Көндез нәрсә була?

– Убырлы карчык була... Сүземне бүлмә дип әйтеп торалар сиңа. Әйбәтләп тыңлап тор, юкса таба алмассың.

– Шул Габдулла бай йорты буламы инде?

– Түге-ел!.. Әйтеп бетерергә бирмисең! Ул йорт безнең хуҗаның кодасы Чуаш Гыймранныкы, сиңа аның кирәге юк. Аңарда минем якташ Каюм тора. Аңладыңмы? Син шул урам белән китеп, уңга борыласың, сул кул тыкрыкка керәсең. Аңладыңмы? Чаттан җиденче йорт Габдулла бай йорты булыр...

– Бик озын икән, агай. Таба алырмынмы икән? – диде Сафа аптырап.

– Кирәк булса – табарсың... Таба алмасаң кешедән сорарсың. Тел Мәккәгә дә илтеп җиткерә ди... Син шуны гына онытма: Акком асты урамы, Әрлән Габдулла йорты...

Бик күп кешеләрдән сораша-сораша, байтак адашып йөргәннән соң, Сафа Шаһи әйткән йортны эзләп тапты. Шыгырдап торган капканы ачып ишегалдына керде. Шаһи ялгышмаган икән. Миңлебай Вафасы Әрлән дигән кушаматлы Габдулла байда дворник булып хезмәт итә иде.

VIII. “Кеше булу”

Апушның әти-әнисе бер-бер артлы үлеп киттеләр. Ике ел михнәт чигеп яшәгәннән соң, малайны көз көне калага сугымга терлек куып илтүче бер кеше ияртте. Апушның өстендәге бөтен киеме иске бер күлмәк белән ертык ыштаннан гына тора, аягында хәттә чабатасы да юк иде. Шул хәлендә ул, әле тездән балчыкка батып, әле үткен ташларга аягын бәреп каната-каната, көтү артыннан йөгерде. Ниһәят, калага килеп җиттеләр. Көтү китерүче, үзенең эшләрен бетергәч, аны бер татар сәүдәгәре йортына урнаштырды. Ул чагында Апушка ун яшь тулган иде.

Йомышчы малайларын берәү дә кешегә санамый. Хәттә йорттагы эт тә алардан яхшырак яши. Бары тик таза, чыдам малайлар гына андый тормышка түзә.

Беренче көнне хуҗа хатыны Апушны бөтенләй искәрмәде дә. Асраулар белән приказчиклар аны “карга”, “ябалак” дип кенә атадылар. Беренче көнен ул, мыскыллауларга эченнән генә түзеп, аш өендә уздырды. Кич җиткәч ишегалды түрендәге, байның вак хезмәтчеләре яши торган кечкенә йортка китте. Анда да ул җәбер-мыскылларга эчтән генә түзеп яши башлады.

Ашап-эчкәч, байга ошарга тырышып намаз укыганнан соң, дистәләгән приказчик, кысылышып, өч-дүрт аршынлы сәкегә йокларга яттылар. Дворник карт та салам түшәген алып кереп пычрак идәнгә урын җәйде. Апуш калага бер кат сәләмә күлмәк белән, яланаяк килгән килеш, тар агач эскәмиядә утыра бирде.

Аңардан ятарга урының бармы дип беркем сорамады, шунда ят дип берәү дә урын күрсәтмәде. Малай куллары белән тезен кочаклап, суыктан калтырана-калтырана көзге озын төнне шунда тынычсыз бер ярым йокы хәлендә уздырды.

Иртән торгач, ул күмер, утын ташыды, юынтык суларны чыгарып түкте, кибеткә барып ипи, тоз, шырпы, серкә алып кайтты. Юлга берничә тапкыр сөртенеп аягын ташка бәреп канатты, ләкин өйгә кайткач, канаган бармакларын бер кешегә дә күрсәтмәде. Аңа базардан төрле әйбер төягән зур кәрзин күтәреп кайтырга туры килде. Шуннан соң Апуш пешекче хатыннан катып беткән бер телем ипи сорап алып, йотлыгып ашарга кереште. Ләкин аңар шундук ишегалдына чыгып, бай малае белән кузна уйнарга куштылар.

Алты-җиде яшьлек бай малае юк нәрсәләрне таптырып, Апушның уена да килмәслек әйберләр турында сораулар биреп аптыратып бетерде. Җавап канәгатьләнерлек булмаса, бай малае елый, чиный башлады, Апушны кыйнарга тотынды, аңар кузна белән бәрде. Байның хатыны тәрәзәдән улының елаганын күреп, Апушны чакырып алды да колагын борды һәм каты гына итеп:

– Малайга тиясе булма! Елаганын бүтән күрмим! Әйбәтләп уйнат! Синең ише хәерче түгел ул! – диде.

Апуш бай малаена берсүзсез буйсынырга уйлаган иде дә, барып чыкмады. Озакламый алар тагы талашып киттеләр. Бу юлы байбикә каты гына итеп Апушның баш түбәсенә менеп төште. Андый чакта асрау-хезмәтчеләрне берсүзсез куып чыгара торганнар иде. Ләкин Апушны кумадылар: ата-анасыз ятим баланы тоту файдалырак – аның яклар кешесе юк, хуҗалар аны үзләре теләгәнчә йомышка йөртә алалар иде.

Кич җитте. Приказчиклар кибеттән кайттылар. Апуш, аш өендә эшен бетереп, калдык-постык азык белән тамак ялгап, хезмәтчеләр йортына кайтты. Кайтып керүенә, дворник карт:

– Ник идәнен себермәдең? Ник лампага кәрәчин салмадың? – дип малайга ябырылды.

– Ник шакшы суны чыгарып түкмәдең, ник урыннарны җыймадың? – дип приказчиклар ташландылар.

Апушка хәзер үк пычрак кәвешләрен юып куярга, тәһәрәт алучыларга су китерергә куштылар. Ашап-эчеп, намаз укыганнан соң, Апушка савыт-сабаларны юарга кушып, приказчиклар йокларга яттылар.

Апуш бу төнне дә тезләрен кочаклап, салкыннан калтырана-калтырана тар эскәмиядә уздырды.

Иртән иртүк дворник йоклап утырган малайны төрткәләп уятты да, байлар йортына куды. Апуш ялт кына торып аш өенә йөгерде.

Бай хатыныннан күреп, Апушны төрле яктан каккалый-суккалый, типкәли башладылар. Һәркайсы йомыш кушып, берәрне сугып та җибәрә иде. Пешекче хатын булып ул да Апушка калган ашны биргәнче, каты итеп малайның башына кундырып ала иде. Дворник карт та ни өчендер аны тотып яңаклады, бер приказчик Апушны төртеп җибәрде, икенчесе пычрак кәвеше белән авызына сукты.

Берничә көннән соң Апуш мондагы приказчикларның барысының да кайчандыр йомышчы малай булганлыкларын белде. Хәттә байның үзенең дә иң элек йомышчы малай булганлыгын, шуннан соң гына башта приказчик, аннары байның ышанычлы кешесе, тик соңыннан гына, хуҗасының “фатиха”сын алып, чын бай булып китүен ишеткәч шаккатты.

Озакламый Апуш “кеше булу”ның бай булу икәнлеген аңлады. Үзе дә баеп, эре генә йөри торган бер хуҗа булу өчен ул бөтен җәбер-михнәткә каршы бер сүз дә әйтмичә, чыраен сытмыйча түзәргә булды.

Йорттагы бөтен тәртипне белеп алганнан соң, Апуш әкренләп үзе турында кайгырта башлады, калдык-постык аш биргәнне көтмичә, карыны ачканны баса белергә өйрәнде. Бөтен кеше ашарга утырганда аны берәр җиргә йомышка җибәрсәләр, ул сорамый-нитми, кулына туры килгән азыкны эләктерә дә йомышка чыгып чаба иде. Ләкин аның бу гадәте бушка узмый – малайның баш чүмеченә шапылдатып салып җибәрәләр, әммә Апуш андый сугуларга гына инде гадәтләнгән, моңа ул шулай тиешле бер нәрсә итеп карый иде.

Ул кучердан иске бер ат япмасы сорап алып, шуннан капчык текте дә, салам тутырып, үзенә түшәк ясады. Шулай итеп, аның мендәр сымак бер нәрсәсе булды. Кайдандыр иске киез табып, аны юрган итте. Шулай да аның өс-башы рәтле түгел иде әле.

Беркөнне байбикә аны каты гына тукмарга кереште. Хатын, кулы талып, кыйнаудан туктагач, Апуш торып басты да, тиз-тиз тезеп китте:

– Абыстай, мин бик туңам... Минем тамагым авырта, аякларым да бәрелеп күгәреп беткән... Бай абзыйга әйт әле, миңа берәр кием бирмәс микән... – диде.

Бай хатыны Апушның чыннан да ярым ялангач икәнлеген бары шунда гына күрде. Малайның бу кадәр кыюлыгына исе китеп, үтенечен шул көнне үк иренә әйтте. Бай абзыйсы Апушка кытай бәзеннән сырган бишмәт тектерде һәм, беркөнне үзе белән базарга алып барып, кәгазь шикелле генә юка күннән теккән бер пар читек белән шундый ук бер пар кәвеш сатып алып бирде. Апушның шатлыгының чиге булмады. Яңа киемгә тиенгәч, ул аны юкка-барга киеп кадерсезләмәде. Элеккечә үк салкыннан калтыранса калтыранды, әммә, бик кирәге чыкмаганда, яңа киемен кимәде. Ниндидер юл белән кулга төшергән биш тиенгә бер кием тишек башмак сатып алды, аны яланаякка киеп, бер кат күлмәктән генә ишегалдында йөгереп йөри башлады. Аның әйберне шулай саклап, кадерләп тота белүе хуҗаларга да ошады. Бу сыйфатын приказчиклар белән асраулар да яраттылар. Аны һаман кыйнасалар да, беркадәр яратулары, үз итүләре сизелә башлады.

– Түз, чыда, энем... Алла боерган булса, кеше булырсың, аннары үзең дә рәхмәт укырсың әле, – диделәр аңа.

Апуш сәүдәгәр йортындагы гадәтләрне тамам өйрәнеп бетерде. Ул да үзенең “хуҗалыгын” булдырды: кибеттән мичкә ягарга дип кайтарта торган ящиклар арасыннан таза гына кечерәк бер ящик сорап алып, шуңа каеш тупсалар белән капкач әтмәлләде, йозак тапты. Шушы сандыгына күзенә очраган бер иске-москыны җыя башлады. Сандык ачкычын ул хезмәтчеләр йортында калдырырга курка, аш өендә дә калдырмый, чалбар каешына бәйләп үзе белән йөртә иде.

Бервакыт өлкән приказчикның көмеш сәгатенең ачкычы югалды. Ачкычны эзләп, хезмәтчеләр йортының бөтен җирен актарып чыктылар, ләкин беркаян да таба алмадылар. Приказчик исә аны шушы хезмәтчеләр йортында югалтканлыгын бик яхшы хәтерли иде.

Һәммәсенең шиге Апушка төште. Сандыгын ачтырып тентергә керештеләр. Ниләр генә юк иде ул сандыкта! Вакса савытлары, кәтүк, яраксыз төймә, иске балдак, ватык йозак, яньчелеп беткән кыңгырау, кургаш, тимер кисәкләре, чынаяк ватыклары, һәртөрле тартма, ислемай шешәләре, конфет кәгазьләре, шикәр кисәкләре... Болар һәммәсе чүпрәккә яисә кәгазьгә төрелеп, тәртибе-тәртибе белән салып куелган иде.

Дворник карт Апушның сандыгындагы бу чүп-чарга озак кына карап торды-торды да:

– Нигә җыйдың бу чүпне?.. Әрлән икәнсең! – дип куйды.

– Әрлән! Әрлән! Апуш – әрлән! – дип элеп алдылар бүтәннәр.

Югалган ачкыч та сандыктан килеп чыкты. Бу эше өчен Апушка һәркайсыннан берәр йодрык эләкте. Аннан да бигрәге, шул көннән соң Апушка “Әрлән” дигән кушамат тагылып калды.

Аны һаман кыйный, типкәли тордылар.

Вакыт та уза торды.

Әрлән үсеп буйга җитте, инде теләсә кем кул ягарга батырчылык итмәслек буйчан гына егет булды. Җилкәләре киңәеп китте, беләгендәге таза мускуллары уйнап тора башлады. Ирен өсләренә, иягенә йомшак кына сакал-мыек тибеп чыкты, йодрыклары салмакланды. Тик шулай да ул йомышчы малай булып кала бирде.

Ниһәят, көннәрдән беркөнне Апуш хуҗасына донъяда үзенең барлыгын сиздерергә һәм үзен кибеткә эшкә күчерүен үтенергә булды. Тик аңарчы аның тормышында зур роль уйнаган бер хәл булды.

Беркөнне байбикә Апушны үзе янына чакыртты.

Көз көне иде. Бай каядыр эш белән киткән, байбикә, авырыйм дип, башына яулык бәйләп караватта ята иде. Әрлән килеп керү белән, ул аңа тәрәзә төбендәге гөлләргә су сибәргә кушты. Аннары, карават башына күрсәтеп:

– Тузанын сөртеп ал әле... Һәммәсен дә мин күрергә тиеш. Кушмыйча берсе дә эшләми... – диде.

Апуш чүпрәк алып килеп тузанны сөртте. Шул вакыт байбикә кинәт аны арттан биленнән эләктереп алды да, үзе янына караватка аударды.

Әрләннең күңеленнән, “Тагын бер сынау түгелме икән бу?” – дигән уй чагылып китте. Ләкин эшнең сынауда түгеллеген аңлагач, хатын ихтыярына бирелде...

“Кеше булу”га таба беренче адымны Әрлән әнә шулай ясады.

Яше утыздан узган бай хатыны белән унҗиде яшьлек йомышчы егет арасында яшерен мөнәсәбәт бай үзе кайтканнан соң да өзелмәде.

Апушның хәле үзгәрмәде. Шулай да вакыт-вакыт байбикәсе аңа яшертен генә акча бирә, асраулардан яшереп аны ашата-сыйлый иде.

Калганнары инде Әрләннең катнашыннан башка гына эшләнде. Бай, әллә ярамаган эшне сизеп, әллә инде Апушның күп еллар буена әйбәт эшләвен искә алып, язга чыккач беркөнне аңа кибеткә эшкә күчәргә кушты. Апушка яңа читек белән кәвеш, бәйләгән җәйге бүрек сатып алды, ак алъяпкыч бирде. Шулай итеп Әрлән приказчик булып китте.

Байның хатыны иренә:

– Өйдә дә эш күп. Асрау гына җитешә алмый.. Бөтенләй кулсыз калабыз. Бераз сабыр итмисеңме? – дип әйтеп караган иде дә, бай:

– Күп түзде инде ул малай, җитәр! Андый зур егеткә хатын-кыз тирәсендә йөрү килешми, – дип кырт кисте.

Хатын буйсынырга мәҗбүр булды. Апушның исә шатлыгыннан түбәсе күккә тиде.

IX. Әрлән әрсезләнә бара

Баштарак Апуш кибет идәннәрен себерде, комган белән су сибеп тузан җыештырды, тәрәзәләрне сөртте. Аңардан авыр-авыр ящик, төргәкләр ташыттылар, товар төрдерттеләр, чүп җыйдырттылар. Әледән-әле почта, телеграфка, вокзалга, пристаньгә йомыш белән җибәрделәр; кайнаган су алырга йөгерттеләр. Егет тиз йөрмәсә яки белеп эшләмәсә, аңа ни туры килә шуның белән тондыралар иде. Апушның бер минут та тын алырлык вакыты булмады. Әледән-әле:

– Әрлән, тегене китер!

– Әрлән, тегендә барып кайт! – дип кушып кына торалар иде.

Шул рәвешчә, Әрлән үзенә кушканның һәммәсен эшли, җәберләүгә, кимсетүләргә түзә, шул ук вакытта бөтен нәрсәне аңларга, төшенеп алырга тырыша иде.

Яз белән көз – сәүдә эшенең иң кызган чагы. Бу айларда приказчикларга, бигрәк тә йомышчы малайларга шактый кыен туры килә.

Печән базары халкы таңнан торып кибетләренә килә һәм ишек-тәрәзәләрне ныгытып ябып, ут яндырып, закон буенча кибет ачарга вакыт җиткәнне көтеп эшкә керешә. Көндез кызып сәүдә итәләр, кич җиткәч кибетләрен ябып, яңадан төн уртасына хәтле эшлиләр – кибет эчен җыештыралар, ящик, төргәкләрне ачалар, товарны киштәләргә тезеп куялар.

Мондый кызу эш вакытында чәйне дә көненә бер генә тапкыр эчәләр, бер кадак арыш икмәге белән генә ризыкланып торалар. Йомышчы малайларга исә кайвакыт анысы да эләкми.

Сәүдә бизгәге шулай берничә атна тоташтан давам итә. Бер көн дә ял бирелми. Приказчикларның чыдамлыгы, өлгерлеге әнә шунда сынала. Бу сынауда “кеше булырга” хыялланган һәм авыр эшкә күнеккәннәре генә җиңеп чыга.

Әнә шундый вакытта инде Әрлән искиткеч уңганлык күрсәтте. Чыдамлык һәм өлгергәнлек сынавын бик шәп узды.

Шуннан соң аны сату эшенә алдылар. Апуш вак-төяк товар алучылар белән эш итте, сатылган товарның исәбен алып барды, язарга өйрәнде. Баштарак аның эшен өлкән приказчиклар тикшереп тордылар. Берәр җирдә Апушның гаебе чыкса да, гел бай файдасына була иде. Мондый эшкә Әрлән бик оста булып чыкты. Хәзер инде аңа ышана башладылар. Шулай итеп ул чын приказчик булып китте.

Шулай да Апушның яңа иптәшләре аннан һаман читләшәләр, аны үз компанияләренә кертмиләр иде. Беркөнне кич кибетне бикләп, тәрәзә капкачларын ныгытып япкач, приказчиклар гадәттәгечә кибет эчен җыештырырга керештеләр. Бай белән башка хезмәткәрләр арткы бинада иде. Әрлән берүзе киштәләргә товар тезәргә кереште.

Шул вакыт ул акча тартмасында бер бәйләм ачкыч эленеп торганын күрде. Тартма бикләнмәгән иде. Апуш аяк очына гына басып килде дә тартманы ачты. Тартма тулы көн буена сәүдә итеп җыелган кәгазь акча иде, аны әле беркем дә санамаган, тикшермәгән иде. Әрләннең акча күргәч күзләре ут янды, чигә тамырлары тибә башлады. Акча алырга дип кулын тартмага сузды һәм, ахырында кул селтәп, тартманы әкрен генә япты да китеп барды.

Арткы бинадан ниндидер йомыш белән бер приказчик чыкты. Бикләнмәгән тартмага шундук күзе төште. Ишеккә ялт кына карап алып, ул Апуш янына килде дә, шыпыртлап кына:

– Дөресен генә әйт әле, Әрлән, күпме чәлдең? – дип сорады.

– Билләһи, алмадым! Җир упсын әгәр, орынмадым, – дип ант итте Апуш.

Приказчик аның ант итүенә ышанып, башын чайкый-чайкый:

– Син әрлән түгел, карга икәнсең! Җае чыкканда файдалана белмәсәң, беркайчан да кеше була алмассың, – диде.

Шыпырт кына тартманы ачып, аннан ике егерме биш сумлык кәгазь акча алды да, берсен учына йомарлады, икенчесен Апушка сузып:

– Мә, тиз генә яшер... Яныңда йөртмә, алай-болай тапсалар, харап булырсың, – диде.

Апущ акчаны алды. Күз аллары томаланып китте, колак төбендә әлеге приказчикның: “Җае чыкканда файдалана белмәсәң, беркайчан да кеше була алмассың”, – дигән сүзе яңгырап торды.

Акчаны кеше сирәк үрелә торган өске киштәнең караңгы бер почмагына яшерде дә, яңадан эшкә кереште.

Ачык калган акча тартмасы исенә төште, күрәсең, кибеткә ашыгып бай үзе килеп керде. Апуш һаман киштәләргә товар тезеп маташа иде. Ул хуҗага елт кына күз төшереп алды да, тагы да тырышыбрак эшләргә кереште.

Бай акча тартмасы янына йөгереп килде. Апушны чакырып алды да, ачык тартмага күрсәтеп:

– Ник моны күрмәдең? Ник миңа әйтмәдең? – дип кычкырды.

– Игътибар итмәгәнмен, бай абзый. Күргән булсам... – диде Апуш.

Хуҗа:

– Алдашып торма, дуңгыз! Беләм мин сезне! – диде дә, Апушның яңагына чалтыратып җибәрде.

Бай аңа анадан тума чишенергә кушты, әйбәтләп бөтен кесәләрен, киемендәге җөй асларын тикшереп тентеп чыкты. Тик бернәрсә дә тапмады. Шулай итеп, Әрлән икеләтә яңа сынау узды. Байның аңа ышанычы тагы да артты. Теге приказчик исә шуннан бирле Апушның дусты булып китте. Ул бөтен табышын аның белән бүлешә башлады; әйтик, ул таныш бер кешесенә йөз сумлык товар сатып җибәрә икән, кассага шуның ун сумын гына сала, ә калган акчаны дусты белән уртаклаша иде. Әрлән әкренләп мондый эшкә үзе дә остарып китте, үзенә аерым эш итә башлады, әммә дустын да онытмады.

Бервакыт бөтен магазинда Апуш белән бер приказчик кына калды. Әлеге приказчик каяндыр нечкә генә тимер чыбык табып алып килде, чыбыкның бер очына сумала сылады да, ипләп кенә бикле акча тартмасының тар ярыгына тыкты. Шушы “кармак” белән ул тартма эченнән ун сумлык кәгазь акча каптырып чыгарды.

Апуш бу эшкә шаккатып:

– Яле, тагы бер төшер әле! Минем бәхетне дә сынап кара әле! – диде.

Приказчик бик риза булып, тимер чыбыкны тагы тартмага төшерде. Бу юлы “кармак”ка йөз сумлык кызыл акча эләгеп чыкты.

– Синең бәхет җиңде! Калҗаның шәбен каптырдың! – диде приказчик елмаеп.

Апуш йөз сумны алып кесәсенә салды да:

– Шаулама! Тавышыңны чыгарасы булма! Гөнаһысы уртак булыр! – диде.

Шулай итеп, Әрләнгә тагын бер яңа дус табылды.

Озакламый аның урланган товарны читкә шудырырга өйрәткән өченче дусты да булды.

Тора-бара приказчикларның барысы да ниндидер юллар белән Әрләнең бик сер тота торган кеше икәне белеп алдылар һәм аны бөтенләй үз араларына керттеләр.

Яз үтеп җәй җитте, җәй артыннан яңгырлы көз килде. Озакламый суыклар да башланды. Шулай итеп, җир йөзен үзгәртеп, елның дүрт фасылы алмашына торды. Печән базарындагы тормыш та бернинди үзгәрешсез бара торды. Сәүдәгәрләр, аларның вәкаләтле кешеләре, приказчиклары, йомышчы малайлар һәркайсы үз эше белән мәшгуль иде.

Апуш акча җыярга хирысланып китте. Үзе ясаган теге иске сандыгын ул әллә кайчан чүплеккә чыгарып ташлаган иде инде. Базар янында яшәгән бер ялгыз карчык белән танышып, аның квартирына таза бикле өр-яңа сандык куйды һәм кулына кергән бөтен акчасын шул сандыкка салып бара башлады.

Әрлән приказчикларның төнге сәфәрләрендә дә яхшы иптәш булып китте. Ул, үзенең эләкмәячәген сизгәндә, теләсә нинди эшкә катнашырга әзер, әммә үз кесәсеннән бер тиен дә чыгармый иде.

Хәзер инде Апуш үзен башкалар белән тиң кеше санап, башкалар төсле үк була башлады. Йомышчы малайларга бүтән приказчиклар шикелле үк карый торган булды. Ул алардан үзенең пычрак кәвешләрен юдырта, тәһәрәт алганда су салдыртып тора, кирәк булса сугып та җибәрә иде. Әрлән, элек күргән җәберләре өчен, пешекче карчыктан ләззәтләнеп үч ала; асрау кызга да көн күрсәтми иде.

Ул бары тик үзе өчен генә яши, әммә иң элек бай өчен яшәгән булып күренергә тырыша иде.

Иртән ул бөтен кешедән алда кибеткә килә, иң соңыннан гына кайтып китә; кибеткә әйбер алырга керүче кешене беренче булып ул каршы ала; идәнгә чәчелгән булавка, төймәләрне әйбәтләп җыеп ала, чүплеккә ташланган кәгазьләр арасыннан әйбер төрергә ярардайларын кире сайлап ала да, аларны сыпыргалап-язгалап бер җиргә пөхтәләп өеп куя. Боларның һәммәсен дә байга күрсәтеп эшли.

Аның бу тырышлыгы бушка китмәде. Хуҗа аны башка приказчиклар арасыннан аерып, аңа вәкаләтле кешеләре генә яки өлкән приказчик кына башкара торган җаваплы эшләр тапшыра башлады.

Бай башта Апушка аена алты сум эш хакы куйды. Ул Әрләннең сандыгында мең сумлап акчасы барлыгын уена да китерми, ул акчаны хәттә Апушның иң якын дуслары да белми иде.

Аның эш хакы ел саен арта барып, аена унбиш сумга җитте. Әкренләп, бер дә кимемичә, сандыгындагы акчасы да арта барды. Башка приказчиклар шикелле Апуш та колакларын боздырып солдат хезмәтеннән котылып калды.

Хәзер инде өйләнәсе генә калды. Тик приказчиклар өйләнү турында үзләре сүз кузгатмыйлар, бай үзе өйләндергәнне көтәләр иде. Хуҗаның фатихасын алуда бу беренче зур адым санала иде.

Апушның өйләнүен ике хәл тизләштерде.

Бервакыт таң алдыннан бай бернинди хәбәрсез Мәкәрҗә ярминкәсеннән кайтып төште. Тарантасыннан төшкәч, ул үз өенә кермәде, хезмәтчеләр өенә китте. Берничә приказчик өйдә юк, каядыр киткән булып чыкты. Ә Апуш үз урынында ята иде.

Хуҗа капканы бикләтеп, ачкычын кесәсенә салды, каравылчыны чакырып алып, аңа бер тәңкә көмеш тоттырды да, койма аркылы берсен дә кертмә, дип ныгытып кисәтеп куйды. Кибеткә барырга вакыт җиткәч, ул яңадан ишегалдына чыкты, бикле капка төбендә утырып төн кунган приказчикларны берәм-берәм үзе кертте. Һәркайсының яңагына сугып уздыргач, эштә иң сәләтсезләрен аерып алып, хәзер үк йортыннан чыгып китәргә кушты. Тырышракларын, алар урынына икенче кеше тапканчы, калдырып торды.

Шушы хәлдән соң инде Апушның дәрәҗәсе тагы да ныгый төште. Дөрес, бай:

– Син нәрсә карадың? Аларның чыгып киткәнен ник күрмәдең? – дип аны да орышып ташлады. Ләкин бу Апуш үзе турында яхшы уйлап бик узынып китмәсен дип уйланган бер хәйлә генә иде.

Икенче бер көтелмәгән хәл дә аның язмышы файдасына булды.

Байның хатыны өйдә юк чакта хуҗа тирәсендә эшләп йөрүче яшь кенә асрау кыз көтмәгәндә йөккә калды. Бай бу эшне сыналган юл белән җайларга кереште. Әрләнне ялгызын гына чакырып алды да:

– Сиңа өйләнергә вакыт түгел микән, энем? Яшең, минемчә, бик җиткән бит инде... – диде.

– Бәлки вакыттыр. Сез кушсагыз, мин риза... Минем өчен сезнең хәер-фатихагыздан да кадерле нәрсә юк, – диде Апуш.

– Менә яхшы сүзең өчен рәхмәт! Алла боерса, фатихасын да алырсың, кеше дә булырсың Алайса, мин сине өйләндерәм...

– Сез риза булсагыз...

– Риза! Бик риза! Абыстаең да колагымны тондырып бетерде: “Апушны Бануга өйләндер. Икесе дә пар килгәннәр... ” – ди. Дөресен генә әйткәндә, минем аны сиңа бирәсем килми дә, ярый инде... тәкъдир шулай кушкандыр. Ходай сезгә бәхет бирсен дә, тигезлек бирсен.

– Амин, – диде Әрлән.

– Туйга әзерләнә башла. Җомга көнне никах укытырбыз. Бүләк-мазарына, тегесенә-монысына акча кирәк булса, ал. Калганын үзем кайгыртырмын.

Апушның үзенең дә Бануга күзе төшеп йөри иде, әммә байның болай ашыктыруы аны уйланырга мәҗбүр итте. Шулай да, хәлнең бөтен ягын исәпләп караганнан соң, ул: “Ярар... Бай теләгәнчә булсын”, – дигән карарга килде.

Әйтелгән көнне туй ясадылар.

Апуш өлешчә байның “фатихасын” алды, ә бай күңелсез хәлдән котылды. Тик Бану гына берни отмады.

Туй булып бер атна узганнан соң тормыш үз эзенә төште. Апуш шул ук приказчик, Бану шул ук асрау булып калды. Аларны ир белән хатын булуы хуҗалар рөхсәте белән төнлә берничә сәгать бергә йоклауларында гына иде.

Апуш байның ышанычлы кешесе булып ярминкәләргә йөри башлады.

Ярминкәдә эш җаваплырак булса да, тормыш иркенрәк иде. Хәзер инде Әрлән, приказчиклар белән дус булудан туктап, үзе шикелле үк ышанычлы кешеләр белән эш йөртә торган булды. Хәзер ул тагы да күбрәк урлый башлады. Эшкә үзе баш булып йөрсә дә, ул артыгын кыланмый, киләчәге байның “фатиха”сына бәйле икәнен исендә яхшы тота иде.

Хуҗа, Апушның тырышлыгын күреп, эш хакын аена егерме биш сумга хәтле күтәрде һәм аерым фатирга чыгарга рөхсәт итте. Әрлән үзенең изге максатына ирешүдә тагын бер баскычка күтәрелде.

Озакламый бай Әрләнне үзенең ышанычлылары арасында иң беренче итеп куеп, күпчелек эшен аның кулына тапшырды, аны үзе белән ике тапкыр Мәскәүгә алып барып, фабрикантлар һәм зур фирма хуҗалары белән таныштырды, алар белән ничек эш йөртергә кирәклеген өйрәтте. Соңга таба инде Әрлән Мәскәү белән Варшауга үзе генә йөри башлады. Приказчиклар, сатып алучылар һәм конкурентлар белән нинди мөгамәләдә булырга кирәклеген дә бөтен нечкәлеге белән өйрәнде.

Ул приказчикларның хыянәтләрен, урлашуларын аяусыз фаш итеп, аларны байның үзеннән дә битәррәк җәберли башлады. Әммә үзе бик оста һәм сак эш итеп, һаман урлый бирде.

Бервакыт бай белән чәйхәнәдә утырганда Әрлән ипләп кенә болай дип сүз башлады:

– Җамалый абзый, – диде ул, – мин сиңа егерме ел бик тырышып, гадел хезмәт иттем... Миңа хәер-фатихаңны бирергә вакыт түгелме инде? Яшем утыздан узды бит. Үз бәхетемне сынап карыйсым килә... – диде.

Бай Апушны көчләп тота алмаячагын бик яхшы белә иде. Ничә ел хезмәт итеп аның инде хәер-фатиха алырлыгы бар иде. Шуңа күрә бай:

– Яхшы, энем! Хезмәтең өчен зур рәхмәт. Сиңа фатихамны бирәм. Бәхетле бул... күп чыдадың, күп түздең... рәхмәт, – диде.

Бай белән аның ышанычлысы соңгы “хәер-фатиха”га бәйләнешле барлык мәсәләләрне ачыкладылар, ничек итеп Әрләнне тизрәк һәм әйбәтрәк юл белән “кеше итү” мәсәләсен уйладылар.

Шул атнада ук бай Апушка кибет сатып алып бирде. Шуннан соң күп тә үтми, икәүләп Мәскәүгә киттеләр. Анда баргач, Җамалый Әрләннең вексельләренә кул куйды, товар сатып алырга булышты, кайткач банкта аңа кредит ачтырды. Кибетнең өр-яңа киштәләренә өеп-өеп товар тутырганнан соң, иртәгә кибетне ачасы дигән көнне Җамалый бай Әрләнне чакыртып алып:

– Мин сиңа бөтен хәер-фатихамны бирдем. Уңыш телим. Үзең күрәсең: синең өчен бер нәрсәмне дә кызганмадым, эшли алганымның һәммәсен эшләдем... Шулай булгач, син мине дә онытма. Ни турында әйткәнемне аңлыйсыңдыр? – диде.

– Сатып алучылар турында әйтәсеңме, абзый?

– Менә, менә шуларны әйтәм... Кара аны, миннән товар алучыларга кармак салма, югыйсә каргармын... – диде бай.

Апуш элекке хуҗасыннан товар алучыларны үзенә тартмаска сүз биреп, шул сүзендә торды. Тик Җамалый абзасы белмәслегенә тамам ышанган чакта гына вәгъдәсен боза иде ул.

Шулай итеп, Апуш Габдулла байга әйләнде, ләкин “Әрлән” дигән кушаматы һаман да тагылып калды.

Сәүдәгәр булганнан соң, Габдулла бик шәп йорт салдырды, хезмәтчеләр яллады, атлар, сыерлар сатып алды, үзе кыйммәтле фаэтонга гына утырып йөри башлады. Бануга шәригать буенча тиешле нәрсәләрнең барысын биреп, аны улы белән икесен йортыннан куып чыгарды да, үз мәхәлләләрендәге мулланың Сәрвәр исемле чибәр генә кызына өйләнде.

Әрләннең бу кадәр тиз баеп китүенә бөтен кешенең исе китте. Җамалый бай исә:

– Минем хәер-фатихам белән баеды ул, – дип мактанды.

Әрләннең Җамалыйдан киткән чагында унике мең сум байлыгы барлыгын берәү дә белми иде.

X. “Кеше булды”

Әрлән үзе турында зур уйлаучы, тискәре һәм саран бер хуҗа булып китте.

Җәен-кышын ул кызыл төймәле, озын чабулы кара кәзәкидән, кыска балаклы сырган чалбардан һәм тиен эчле каракүл бүректән йөри. Аягында савырлы кәҗүл читек. Җәен кәзәки өстеннән кара җилән, кышын төлке тун кия.

Җеп шикелле нечкә генә итеп үстереп җибәргән мыегы, җыйнак кына сакалы, сары тешләре, сөрмәле күзләре – барысы да күпчелек Печән базары әһелләренеке төсле иде.

Башка татар байлары кебек Габдулла да ишегалды түренә хезмәтчеләре өчен кечкенә генә, тәбәнәк кенә бер өй салдырды. Приказчиклар эштән соңгы вакытларын шунда уздыралар. Аларга исләнгән ит яисә эчәк-бавыр салып пешергән тары өйрәсе ашаталар. Әгәр дә Әрлән приказчиклардан берәрсенең аштан яки эш күплектән зарлануын сизсә, ул аны шундук шыр ялангач чишендереп, бер тиен дә түләмичә куып чыгара. Ул куган кешене инде икенче берәү үзенә эшкә алмый. Габдулла үзе дә башка сәүдәгәрләр куып чыгарган приказчикларны эшкә алмый иде.

Габдулла бай еш кына, җибәргән товарларыгыз ким чыкты дигән булып, Мәскәү фабрикантларына тиешле бурычларын киметә. Товарны сатуга бер төрле бәя белән куеп, счетта еш кына икенче төрле бәя күрсәтә. Товар алучыларга товарның начарын биреп җибәрергә тырыша һәм һәрвакыт берәр нәрсәне төрергә оныткан була, әгәр җитешмәгән әйберне килеп сорый башласалар, ул бернинди ялгышлык булмады дип акланырга тотына. Әрлән боларның берсен дә җинәят дип санамый, бәлки сату итә белү осталыгы дип кенә карый иде.

Башка сәүдәгәрләрнеке кебек, Габдулланың да исәп-хисап эшләре чуалып беткән иде. Күбесенчә сәүдә кенәгәләрен ул үзе язып бара һәм кайвакыт кредитка бирелгән товарны яисә товар алучының бурычын түләгәнлеген теркәп куярга оныта. Кайвакыт кенәгәгә эшләнмәгән сәүдә операцияләре дә языла, ә чынлыкта булганнары теркәлми кала. Еш кына вексель буенча акча түләү сроклары да язып куелмый, шул сәбәпле, нотариустан көтелмәгәндә повестка алгач, Габдулла бай корт чаккандай сикереп куя һәм акча эзләп чабарга керешә. Язу эшендәге буталчыклар аркасында кайвакыт ул вексель буенча акчасын алырга да оныта һәм шулай итеп вексель гамәлдән чыга. Эшне шулай алып барудан бик зур зыян килә. Бу зыянны Әрлән хезмәтчеләрен ачлы-туклы тоту исәбенә капларга тырыша иде.

Товарларга сату бәясе куйганда Габдулла беркем белән дә киңәшләшми. Сәүдә кенәгәләрен ул гадәттә өенә алып кайтып тикшерә. Монда ул караган битләрен карандаш белән сызып куя, аннары кенәгәләрне яңадан кибеткә алып барырга оныта да, шулай итеп, алар балалар кулына эләгә. Балалар исә кулларына карандаш алып, кенәгә битләрен теләсә ничек сызгалап бетерәләр, шуннан соң инде счетларның бөтенләй берни аңларлыгы калмый.

Бигрәк тә аның вак бурычлар яза торган кенәгәсе буталчык. Бу кенәгә мондый сүзләр белән язылып тулган иде:

“Җирән урыстан ун сум аласы калды.

Аксактан дүрт сум аласы.

Шадра түти биш сум тиешле.

Тешсез карчыктан бер сум да егерме биш тиен аласы.”

Әммә шулай да Габдулланың сәүдәсе көннән-көн үсә бара иде. Бервакыт ул Мәскәүгә баргач, фабрикантларга елларның авырлыгыннан, сәүдә эшләренең начар баруыннан зарланып, бурычларымны вакытында түли алмыйм, дип туп-туры әйтеп салды. Фабрикантлар бу ялганга ышанган кебек булдылар. Алар инде Казан сәүдәгәрләренең алдашуларына күнеккәннәр, үзләрен ярлы итеп күрсәтәселәре килсә бернинди чарадан да тартынмауларын белеп бетергәннәр иде. Шуңа күрә алар Габдуллага бурычының бер өлешен генә киметеп, түләү срогын алгарак күчерделәр.

Габдулла бай моңа бик сөенеп, бик канәгать булып кайтып китте. Аның бу эшен беркем дә белмәде, тик иң якын дусларына гына ул:

– Эшне бераз рәтләдем. Мәскәү куписларыннан зәкәт алдым, – дип мактанды.

Әрлән ярминкәләрдә дә сату итә иде. Ул анда үзе барып, шул ук юл белән сату итә, товар алучылар һәм приказчиклар белән шундый ук мөгамәләдә була, шул ук рәвешчә типтерә, бозыклык кыла иде.

Өеннән чыгып киткәндә Габдулла бер хезмәтчесенә икенчесе өстеннән шымчылык итәргә кушып калдыра: хатынына приказчикларга күз-колак булырга, ә приказчикларга хатыны белән балаларын караштырып торырга куша. Аннары барысы өстеннән дә баш шымчы куя иде.

Тора-бара Габдулла үз йортында моңарчы Казан байларының берсенең дә башына килмәгән бер гадәт кертте. Берәр җиргә китәсе булса, ул җигә торган атларының дагаларын алдырып, фаэтон көпчәкләрен йозаклап бикләп китә иде. Халык арасында, Габдулла бай үзе югында хатынын кунакка йөртмәс өчен шулай итә икән, дип сөйлиләр. иде.

Башка сәүдәгәрләр шикелле, Әрлән дә мәгариф эшләре белән кызыксына, бер мәктәпне мактый, икенчесен яманлый иде. Хәер, ул зур расход чыгарасы булмаганда яисә яхшы исемен таратасы килгәндә генә мәктәпләр белән кызыксына иде.

Ел саен рамазан аенда Габдулла бай капкасы төбенә бөтен шәһәрдән болыт шикелле булып хәерчеләр җыела, ул аларга берәр тиенләп зәкәт өләшә, муллаларга зәкәткә бер кадак фамильный чәй белән күлмәклек ситсы бирә. Мәхәллә мәдрәсәсенә берничә кисәк такта чәй белән бер капчык бурсыган дөге җибәрә. Уразада шәкертләрне авыз ачарга чакырып, һәркайсына егермешәр тиен акча өләшә. Шуның белән ул бер еллык гөнаһларыннан арынып, җәннәтнең түреннән үзенә урын әзерли иде.

Габдулла бай үзен кардан ак, судан пакь, фирештә кебек саф, ишан кебек диндар бер кеше итеп күрсәтергә тырыша иде. Аның каравы, Мәскәүгә, Варшауга я булмаса ярминкәләргә баргач, ул Казанда чактагы “ураза тоту”ын бише белән чыгара, хәттә чуаш авылларындагы “солдаткалар” янына йөрүдән дә тартынмый иде. Үз өендә ул чибәр асрау кызларны тик тотмый. Авырлы булсалар, аларны бер дә уңайсызланмыйча урамга куып чыгара иде.

Ачлык елны Миңлебай Вафасы калага эшкә килгәндә, Габдулла бай илледән узган иде инде. Хатыны Сәрвәр бикә көр күңелле, тук тормыштан башкага омтылмаган, әле утыз яшь тә тулмаган тап-таза, дәртле, чибәр бер хатын иде.

XI. Чиләгенә күрә капкачы

Вафа Әрләнгә дворниклыкка ялланып, көздән алып язга чаклы эшләргә сүз бирде. Моның өчен ул унөч сум акча, бер пар тире бияләй, чикмән һәм бер кием киез итек алырга тиеш иде.

Вафаның әле байда беренче тапкыр хезмәт итүе иде, шуңа күрә ул байга ярар өчен җаны-тәне белән тырышып йөри башлады.

Ул барлык приказчик һәм хезмәтчеләрнең, кайвакыт тәһәрәт тә алып тормыйча, тырышып намаз укуларын бик тиз абайлап алды. Хуҗаның динлелекне яратканлыгы күренеп тора иде, шуңа күрә Вафа да башкалар эшләгәнне үк эшли башлады. Яңа килгән дворник приказчиклар белән хезмәтчеләрнең сөйләшүеннән байның хезмәтчеләре азрак йоклап, күбрәк эшләүләрен яратуын ишетеп белде һәм беренче көннән үк бөтен кешедән соң ята, иртә таң белән үк тора башлады. Һәр сүз саен Вафа алланы телгә ала һәм көн саен биш вакыт намаз укый торган булды.

Хезмәтчеләр Вафаны, әле кырык яше тулмаган булса да, “бабай” дип атадылар. Ул кеше күз алдында бик диндар, әйбәт “бабай” булып күренергә тырыша иде.

Габдулла бай Вафаны эшкә алып үзенең тырыш хезмәтчегә тиенгәненә ышанды һәм еш кына:

– Әйбәт бабай таптым... Ихтирамлы, тырыш кеше! – дип сөйләнде.

Килеп ияләшеп җиткәннән соң, хуҗалардан алып хезмәтчеләргә хәтле һәммәсе Вафаны сынарга керештеләр.

Сынауны болай башладылар: беркөнне пешекче хатын Вафаны аш өендә үзен генә калдырып чыгып китте. Өстәл тулы тәмле-тәмле сыйлар иде. Вафаның моны күреп авыз сулары килде, шулай да ул тыелып калды. Икенче бервакытны пешекче хатын аңа берничә кайнар кабартма биреп, икесен үзенә алырга, калганнарын бер приказчикка илтеп бирергә кушты.

– Кара аны, беркем күрмәсен, бикә сизмәсен, – диде.

Вафа кабартмаларны алды. Икесен үзе ашап, калганнарын тиешле кешесенә бирде. Моны берәү дә сизмәде.

Берничә көн узганнан соң Вафа мунча яныннан алтын алка тапты. Аны шундук бикәгә илтеп бирде.

Беркөнне Габдулла бай Вафа белән сөйләшеп торганда кесәсеннән яулык алды һәм шул вакыт бер сумлык кәгазь акчасы төшеп китте. Вафа аның артыннан куып җитте дә, төшеп калган бер сумны байга бирде.

Асрау кызлар Вафа аркылы приказчикларга сәләм әйттерәләр; приказчиклар исә шул ук Вафа аркылы аларга бүләк җибәрәләр иде.

Вафа һәр сынауны яхшы узды. Ул Габдулла белән Сәрвәрнең күңеленә тамам ошады, приказчиклар белән хезмәтчеләр дә аңа ышанып карый башлады. Вафа турында сүз чыкса, һәркайсы:

– Безне бабай – ышанычлы кеше.

– Вафа ул гайбәт йөртә торган кеше түгел, сер саклый белә.

– Бабайга да ышанмагач, тагы кемгә ышанасың, – дия иде.

Асрау кызлар аны хуҗалар өчен дип пешергән тәмле-тәмле ашамлыклар белән сыйлыйлар, бай йортыннан урланган вак-төяк әйберләр бүләк итәләр һәм аңа үзләренең эч серләрен ышанып сөйлиләр иде.

Вафа приказчиклар белән асрау кызлар арасында арадашчы булып китте, ул аларны күрештерә, аулактагы гашыйкларның тынычлыгын саклый иде. Кайвакыт аңа урланган әйберләрне тиешле кешесенә тапшырырга да туры килгәләде.

Боларның һәммәсен ул бик белеп, бик оста эшли, һәм аңа йомыш үтәгән саен бүләк бирәләр, сыйлыйлар иде.

Вафа бер йомыштан да баш тартмый иде. Үзенә ышаныч арткан саен, йомыш үтәгән хакы да арта бара иде. Ул приказчикларга аракы, папирос алып кайта, кич аларны өйдән чыгарып, төнлә аларның кайтканын капка төбендә көтеп тора. Вафа приказчикларның кырын эшләрен Габдулла байдан гына түгел, белергә тиеш булмаган хезмәтчеләрдән дә яшерә белә иде.

Вафага Әрлән дә ышана иде. Беркөнне ул аны үз янына дәшеп алды да:

– Син, бабай, мин югында өйдә өлкән кеше бул! Асраулар приказчиклар белән шаярмасыннар, күзәткәләп тор. Аларның аракы эчкәнен, тәмәке тартканын, кибеттән товар алып кайтканын яисә берәр ярамаган уен уйнауларын күрсәң, миңа әйт. Абыстаеңа да күз-колак бул. Ул яшь әле. Белмәссең... – диде.

Шулай итеп, Габдулла бай Вафаны үзенең баш шымчысы итте, ара-тирә аңа унбиш-егерме тиен акча бирә торган булды, хәттә кием-салым да бүләк иткәләп куя иде.

Вафа Әрләннең ышанычын ныгытырга, шул ук вакытта хезмәтчеләргә курку салырга да тырыша иде. Хезмәтчеләрнең кайбер ярамаган эшләре булса, ул байга:

– Фәлән приказчик бүген иртән намаз укымады...

– Фәлән малай итекләрне киптермәде.

– Пешекче хатын чүлмәк ватты, – дип әләкли башлады.

Ул хәттә Габдулла байга хатыны өстеннән дә:

– Хәерчегә зур бер телем ипи бирде...

– Чапанын капкадан чыккач кына бөркәнде, – дип әләкли иде.

Сәрвәр аңардан курка башлады. Вафага мул булып тәмле азыклар, вак-төяк әйберләр, хәттә киелгән киемнәр дә ява торды. Аның сандыгында Сәрвәр бикәнең иске күлмәкләренә дә, Габдулла байдан тама-тама җыелган бер төенчек акчага да урын табылды. Аның бу сандыгында приказчиклар биргән түбәтәй, исле сабын, тасма, чәй кебек әйберләр дә саклана. Вафа боларны атна саен диярлек калага килүче хатыны аркылы әкренләп авылга озатып тора иде.

Үзенең мондый урынга урнашуының кадерен ул бик яхшы белә, аннан тулысынча файдаланып калырга тырыша иде.

Аның урынына туры сүзле, йомшак күңелле икенче бер кеше эләксә, ул монда ярашып яши алмас, бик тиз куып чыгарылган булыр иде.

Бөтен сыйфатларны әнисеннән алган бозык тәбигатьле, икейөзле Вафа исә җинәят эшләүдән дә курыкмый, аны хәттә гөнаһ дип тә санамый, – ул нәкъ урынына килеп эләккән иде. “Чиләгенә күрә капкачы” дигән мәкальдә әйтелгәнчә, Вафа нәкъ үзенә ярашлы җиргә туры килгән иде.

XII. Ходай китергән кунак

Сафа абыйсын эзләп тапкан вакытта Вафаның эшләре иң көйле барган чак иде. Габдулла бай Минзәлә ярминкәсенә киткән, Вафа, баш шымчы буларак, йорттагы бөтен хәкимлекне диярлек үз кулына алган иде.

Сафа кыяр-кыймас кына ян капканы ачып Әрләннәр ишегалдына килеп керде. Ишегалдында, бикә кыйнаганга, кечкенә генә бер йомышчы малай елап тора иде. Байның хатыны:

– Җаныңны суырып алырмын!.. Байга әйтәм! – дип малайны һаман кыйный бирә иде.

Сафаның әкрен генә янына килгәнен хатын сизми калды. Ир кешенең тамак кырганын ишеткәч, ул мамык шәленең очы белән авызын каплады да:

– Бигайбә, абзый кеше. Хуҗалар өйдә юк, – диде.

– Мин хәер сорашмыйм, абыстай, мин бер кешене эзлим, – диде Сафа.

– Нинди кешене?

– Мәүлә Колы авылыннан Мөхәммәтвафа дигән кешене.. Аны сездә тора дигәннәр иде...

– Нигә кирәк ул сиңа?

– Мин аның энесе булам.

Сәрвәрнең чырае үзгәреп китте:

– Бәлеш!.. Мин сине тагы хәерче дип торам... – диде дә, башын ишегалды түрендәге өйгә таба борып: – Бабай! Бабай! – дип кычкырды.

Тавышны ишетеп, өйдән Вафа чыкты. Аның бер аягында киез итек, икенчесендә оек кына иде. Җиңнәрен терсәк тиңентен сызганып җибәргән иде. Тәһәрәт алырга җыенган булган, күрәсең. Сафаны күргәч, ул: “Барыйм микән, юк микән?.. Сөйләшим микән?” – дип уйланды.

Бераз вакыт ишек төбендә тукталып торды, аннары тиз генә энесе янына килә башлады.

Араларында берни булмаган кебек, кул бирешеп күрештеләр.

Вафа Сафаны хезмәтчеләр өенә алып китте.

Ага-эненең озаклап сөйләшерлек сүзләре юк иде. Авылда күңелле хәбәр юк; күңелсезләрен Вафа хатыны аркылы да җитәрлек ишеткән иде.

Күрешкәннән соң Вафа Сафаның калага ни йомыш белән килеп чыкканлыгын сорады.

– Сайга утырдым, абый! – диде Сафа. – Ашарга берни калмады. Әби белән хатын ярым ач утыралар. Саклап тоткан атыбыз да җилдә чайкала... Сатарлык нәрсә дә юк.. Менә бирегә килдем. Берәр эш табып булмасмы дигән идем.

– Теге вакытны бик ялгыш иттең – ул ирдәүкәгә юкка өйләндең. Безне тыңлап Гыймади кызына өйләнгән булсаң, хәзер менә бу хәлгә төшмәс идең. Сугылмаган кибәненнән бабаң үзегезгә арыш бирер иде... Шәт, миңа да җиде ят кешене бусагасын таптап йөрергә туры килмәс иде.. Теге вакытны бик ялгыштың, энекәш, бик ялгыштың!

– Үткән-беткән эш турында сөйләшмик инде. Мин үземнең эшемнән үкенмим. Һәркем үзенчә эш кыла. Мин сиңа хәлем кыен икәнен сөйләп бирдем... Мин эштән курыкмыйм. Кулым белән эшләп тамагымны туйдыра алыр идем... Монда эш табып булыр микән? Берәр нәрсә киңәш итә алмыйсыңмы? Сине әнә шуның өчен дип эзләп килүем иде.

– Беләм, беләм. Болай, сүз чыкканнан гына әйтүем. Ярый! Искегә тисәң исе чыгар ди... Хәзер эш табуы бик кыен инде. Шулай да уйлашып карарбыз, бәлки табарбыз, алла боерган булса...

Шул вакыт кыңгырау чылтырап, Вафа ишеккә йөгерде. Ул хезмәтчеләр өенә кире әйләнеп кергәч, ике туган сүзне давам иттерделәр.

– Безнең бикәнең әтисенә, хәзрәткә дворник кирәк икән. Тик син ярап бетәрсең микән, белмим... – диде Вафа.

– Нигә?

– Әй, энекәш! Байларга ярау ансат түгел ул.. Кайвакыт шундый китереп кысалар, кабыргаларың шытырдый башлый. Монда суга төшеп суда батмаска, утка кереп утта да янмаска кирәк.

– Башыңа төшкәч, өйрәнәсең инде! Байга хезмәт итү патшага хезмәт итүдән дә авыр түгелдер әле. Ни дисәң дә, бай мосылман кеше бит!

– Мосылман кеше! Эшли белмәсәң, күрсәтер ул сиңа нинди мосылман кеше икәнен... Кала халкы ул кайбер кяфер эшләмәгәннәрне дә эшли. Исең китәр... .

– Хәзрәт тә шундый кешемени?

– Барысы бер нәгъләт! Һәммәсен дә бер калыпка суккан! Монда беркемгә ышанырга ярамый. Барысын да үз башың белән чамаларга туры килә.

Сафа аптырашта калды, эндәшмәде.

– Сабыр ит. Бикә янына барып килим әле. Синең бүген ашаганың да юктыр. Әйдә бераз чәй эчеп, тамак ялгап алыйк. Безнең өчен дә байның сые табылыр. Рөхсәт итсәләр, шушында кунып та калырсың. Ни, хәзрәтнең берәр кеше алганмы-юкмы икәнен дә белешермен, – дип, Вафа чыгып китте.

Сафа самавырдан утлы күмер төшеп берничә урыннан янган өстәлгә таянды да уйга калды.

Хезмәтчеләр яши торган бу пычрак, салкын, сасы өй Сафа төн кунып чыккан постоялый двор шикелле үк иде. Зурлыгы белән генә ул постоялый двордан аз гына кечерәк булыр, аннан соң лакан өстендә ватык юынгыч урынында зур җиз комган тора иде.

Сафаның күңеленнән һаман да бая абыйсы әйткән сүз китмәде:

“Монда суга төшеп суда батмаска, утка кереп утта да янмаска кирәк”.

Вафа ашый башлап та ашалып бетмәгән бәлеш, паштет кисәкләре, каткан күмәч һәм күксегән кабартмалар салган зур бер поднос күтәреп кайтты. Шул азыкларның барысын өстәлгә бушатты.

– Иркенләп бер чәй эчик әле, – диде ул, самавыр тергезергә керешеп.

Төрле зурлыктагы юылмаган чынаякларны әзерләп куеп, китек борынлы чәйнеккә хуҗалар йортыннан алып чыккан бер чеметем чәй салды, каяндыр йөзем белән хөрмә табып алды.

Берничә ай буе ачлы-туклы яшәгән Сафага искереп күгәрә башлаган бәлеш кисәкләре дә җәннәт азыгы булып тоелды. Сафа боларның барысын бик тиз юк итте. Каешын чишеп җибәрде. Йөзе алсуланып китте, күзләре елтырый башлады.

– Булды, туйдым... Ходайга шөкер! – дип Сафа, чынаягын каплады.

– Бикә сиңа бер кич кунарга кушты. Әтисе дворник алмаган икән әле. Урын буш. Иртәгә барып кайтырбыз. Без йокларга бик соң ятабыз... түземең җитмәс. Кеше югында йоклап ал, – диде абыйсы.

– Бераз ятып алыйм алайса... Бик арыганмын, – диде Сафа, шатланып.

– Ярый, ярый, йокла! Комачаулаучы булмас. Мин чыгып эшлисе эшләрне эшлим әле, – диде Вафа.

Сафа баш астына тунын салды да, тирән йокыга талды.

* * *

Инде тамам төн җиткәч, ул кешеләр сөйләшкән тавышка уянып китте. Магазиннан приказчиклар кайтканнар икән. Сафа үзенең кайда ятканлыгын тиз генә аңыша алмый торды. Габдулла байның хезмәтчеләре йортында икәнлеген абайлагач, ялт кына сикереп торып, күзләрен угаларга кереште.

Приказчиклар ят кешегә гаҗәпләнеп карандылар.

Өйгә Вафа кереп:

– Бүген бездә кунак бар әле. Авылдан энем килде.. – дигәч кенә, приказчиклар Сафа янына килеп ике куллап күрештеләр дә амин тотып бит сыпырдылар.

– Энең үзеңнән картрак икән, бабай, – диде берсе, шаяртып.

– Картаерсың! Авылда ач яшәп кара әле. Габдулла байның ашын бик тиз сагынырсың, – диде Вафа.

Приказчиклар тәһәрәт алып, намаз укыдылар да, табынга килеп утырдылар.

– Бүген аш тәмлерәк икән, ите дә мулрак, ярмасы да күгәрмәгән, – диде берсе.

– Кунак хөрмәтенә инде бу! – диде икенчесе.

– Хәерлегә булсын! Этләре генә котыра күрмәсен! Безнең бикә бик игътибарлы булып китте әле! – диде өченчесе.

Көлешеп алдылар.

Аш ашап, сөтсез һәм шикәрсез чәй эчкәннән соң, йокларга җыена башладылар.

Башка көннәрне сәкеләрдә урын кысан була торган иде, бүген кайберләре өйдә булмаганлыктан, барысы ятып беткәч, Сафага да буш урын табылды.

Приказчикларның әле берсе, әле икенчесе Сафага я мендәр, я ястыкларын тәкъдим иттеләр. Берсе хәттә бер юрганны икәү ябынырбыз дип, үзе янына янәшә ятарга да кыстап карады. Сафа бөтенләй баш тартты. Калага килгәч, базарда болар шикелле егетләрнең үзен мыскыл итүләрен онытмаган иде әле ул.

Ут сүнеп, өй эче караңгыга чумды.

* * *

Приказчиклар йокыдан торганда, тышта әле караңгы, таң атып өлгермәгән иде. Алар тиз-тиз генә тәһәрәт алып, намаз укыган булдылар да, ашыга-ашыга берәр чынаяк чәй эчеп, кибеткә киттеләр.

Сафа сәкегә ятты һәм үзе дә сизмәстән тагы йоклап китте.

Вафа ишегалдын, тротуарларны себерде, абзарын җыештырып, сыерларга азык салды, аларга җылы су эчертте, утын ярып куйды, кучерга атларны карарга булышты, шуннан соң гына хезмәтчеләр өенә кайтып, суынган самавырын җылытты. Сафа сәкедән торып, салкын су белән юынып алды. Абыйлы-энеле икәү табынга утырдылар. Чәй эчкәннән соң Вафа бикә янына барып рөхсәт сорады да, энесен бикәнең атасы янына алып китте.

– Кеше кирәген кирәк тә, тик нишләргә инде менә. Хакын бик зур сорамаса, шәт, алырмын да... Синең энең дә бугай әле, – диде мулла, Вафаның сүзен тыңлаганнан соң.

– Ала күр инде берүк, хәзрәт. Алла боерса, үзем шикелле үк әйбәт, тырыш хезмәтче булыр...

– Күпме сорыйсың соң?

– Күпме бирәсең инде, мулла абзый. Рәнҗетмәссең, шәт, – диде Сафа.

– Ярар. Ашау миннән, үлем ходайдан дигәндәй... Кием-салымың бармы? Җәйгә чаклы эшләсәң, ун сум бирермен...

– Әз бит, мулла абзый... Авылда хатыным белән әби карчык калды. Аларны да ашатырга кирәк...

– Һе... Җәйгә чаклы күп калмады инде. Кышның яртысы узды. Сине ашатырга да кирәк бит әле.

– Әзрәк шул, хәзрәт. Киемен дә бирмисең. Ярар инде.. Энем карлар эри башлаганчы эшләр, кием дә бирмисең, унбиш сум түләрсең инде, – дип, сүзгә Вафа кушылды.

Хәзрәт күңеленнән исәпләп-чамалап торды да:

– Кыйммәтрәк инде кыйммәтен дә, шулай да ярый, хәерле булсын. Синең энең дә икән. Тик намус белән әйбәт хезмәт итсен, – диде.

Сафа постоялый дворга барып, аннан әйберләрен алып килде һәм шул минуттан соң ул дворник булып китте. Берничә көн эшләгәннән соң бик озак үтенеп сорагач һәм Вафа да ярдәм иткәч, ул задаткага биш сум акча алып, авылга җибәрде, алабута сатып алганнан соң калган акчага атка бераз салам юнәтергә кушты.

Мулланың йорты Габдулла бай йортыннан әлләни аерылмый иде диярлек. Аерма тик зурлыкларында гына иде.

Сафа көченнән килгән кадәр, һичбер карышусыз, бөтен эшне эшләде, тик абыйсы шикелле ертлач бер кеше булмаганлыктан, ул бу йорттагы кешеләрне гаепләреннән файдаланырга уйламады да. Шуңа күрә Сафага берәүдән дә әҗер тимәде. Аны берәү дә сыйламый, аннан берәү дә курыкмый иде.

XIII. “Баҗалар”

Минзәлә ярминкәсеннән Әрлән бик кәефе кырылып, борчуга сабышып, караңгы бер чырай белән кайтып төште. Бөтен губернаны, аждаһа тырнакларын батырган кебек, ачлык буып алган иде. Сәүдә бик начар булды. Тау-тау итеп китереп өйгән товарлар сатылмый калды. Сатудан җыйган акча кредиторларга түләргә дә җитмәде. Күчтәнәчкә ярминкәнең атаклы сыйлары саналган симез күркә белән балан бәлешләре дә алып булмады.

Габдулла байның башында, икенче тапкыр банкротлыкка чыктым дип, Мәскәү фабрикантларын тагын бер тапкыр ”эшкәртү” уе туды.

Юлдан кайтып ял иткәннән соң ул йортындагы шымчыларын чакырып сорау алырга кереште.

Вафаны иң соңыннан гына дәштереп алды. Моңа Вафа алдан ук әзерләнеп куйган иде.

– Авылдан энем килгән иде, бикә рөхсәте белән минем янда бер кич кунып чыкты. Бикәнең әтисенә эшкә урнаштырдык, – диде Вафа.

– Ишеткән идем. Бик яхшы иткәнсез... Я, ничек, энеңне кунак иттеңме соң?

– Бикә бик әйбәт кунак итте, бай. Зур рәхмәт инде.

– Бикәнең тегенди-мондый эшләрен сизмәдеңме?

– Нахак сүз сөйли алмыйм... берни дә сизмәдем.

– Кунакка баргалагандыр ич? Ничә тапкыр барды соң?

– Унике тапкыр кунакта булды, биш тапкыр әтиләренә барды, өч тапкыр үзе кунак җыйды.

– Алай икән! – дип куйды Габдулла бай. – Приказчиклар, башкалар турында ни диярсең?

Вафа, бер приказчик белән бер асраудан үч алырга җай чыкканын сизеп:

– Булуын булды инде дә, тик әйтергә генә куркам, – диде.

Ул шулай дигәч, Әрлән сагая калды.

– Әйт, әйт, курыкма! Нәрсәдән куркып торасың? Сине нишләтә ала алар?

– Гайнетдин белән Сәрби хакында әйтмәкче идем дә, куркам шул, бай. Икесе дә бик әшәке кешеләр, әллә нинди гайбәт ягулары бар. Аннары үземә генә начар булып калыр.

– Әйт, әйт, агай! Сиңа берни дә булмас. Нинди гайбәт яксыннар ди, мин сиңа барыбер ышанам; май чүлмәге тышыннан билгеле диләр бит.

– Гайнетдин белән Сәрби шаяралар, бай, әйтүе дә оят, – уйнашлык итәләр...

Байны төсе үзгәреп китте.

– Фасикълар! Болай булса, бөтен йорттан фирештәләрне качырып бетерерләр. Бик булыр алардан, үзем дә шикләнеп йөри идем шул. Я, сөйлә. Каян белдең? Ничек белдең?

– Мин аларны күптән сизенеп йөри идем инде, бай, тик үз күзем белән күрмәгәч, әйтергә генә кыймадым. Гөнаһлы буласым килмәде. Я дөрес булмас, мин әйтәм.

– Я, я, шуннан?

– Син ярминкәгә китеп өч-дүрт көн узгач, беркөнне кич Гайнетдин тышка чыкты да юк булды. Мин шикләнә калдым. Сылтау тапкан булып, аш өенә кердем. Аш өендә Сәрби дә юк, кая киткәнен беркем белми. Боларны эзләргә керештем. Әбрәкәйгә, базга, утын сараена, печәнлеккә дә күз салдым – беркайда да юк болар. Алдагы көнне генә мунчага якканнар иде. Ходайның хикмәтедер, күрәсең, шунда күңелемә килеп, мунчаны да карыйсы иттем. Белмим, бик ашыккан булганнардырмы, әллә онытканнармы, – ишекне эчтән бикләмәгәннәр иде. Шыпырт кына килеп ишекне ачтым да, шырпы сызып карасам, болар...

– Я, я, нишлиләр?

– Нишлиләр дип... сәкегә ятканнар да зина кылалар...

– Тфү, нәҗесләр! Шуннан?

– Икесе дә сикереп тордылар да, күз яше белән гозерләп ялынырга керештеләр: “Зинһар өчен, агай, безне хур итмә инде, берәүгә дә әйтә күрмә. Яхшылыгыңны гомергә онытмабыз”, – диләр. Иртәгесен бүләкләр китерделәр миңа...

Шуннан соң Вафа:

– Торып тор әле, бай, хәзер мин сиңа аларның бүләкләрен китереп күрсәтәм, – дип, хезмәтчеләр өенә йөгерде. Бераздан әйләнеп килеп, бай алдына унлап кулъяулык белән ике көмеш кашык китереп салды.

– Яулыкларын кибеттән Гайнетдин алып кайтып бирде, кашыкларны Сәрби бирде, – диде Вафа.

Габдулла бай барысын җыеп кесәсенә тыкты да:

– Вакытында әйткәнең өчен рәхмәт, агай... Моннан соң да сизгән берен әйтә торырсың, – дип, ишеккә таба китте.

Гайнетдин белән Сәрбине Габдулла бай шул көнне үк йортыннан куып чыгарды.

Башкаларга да эләкми калмады. Әрлән кибетендәге барлык приказчикларын тетеп сүкте, берничә малайны кыйнап ташлады, хәттә ышанычлы кешесенә дә әллә нинди гаепләр тагып каныкты. Моның белән генә тынычланмыйча, үзеннән бурычка товар алучы күптәнге клиентлары белән дә ачуланышты һәм көне буе кәпәренеп, кибеткә товар алырга керүчеләргә бәйләнде. Ахырында ул, ярсып-тузып, Мәскәүдән һәм Варшаудан килгән вояжерларны кибетеннән төрткәләп чыгарды да, артларыннан товар өлгеләре салган чемоданнарын ыргытты.

Бу көнне Габдулла бай ярминкәдәге дулаган аю шикелле котырынды.

Кич җиткәч шул хәлендә өенә кайтты. Җиз комганга тутырып куйган су артык салкын кебек тоелды аңа. Шуннан ул комганны ыргытып бәрде, – комган мич кырына бәрелеп яньчелеп килде. Әрлән кайнап утырган самавырны тибеп аударды, авыр гына кара савытын алып көзгегә бәрде. Өй эчендәгеләр һәммәсе куркышып дер калтырап тора башладылар.

Шуннан соң ул ачу-ярсу белән:

– Нәрсә карыйсың син? Асраулар әйберләрне урлый, приказчиклар белән уйнашлык итә, ә син берни белмисең... – дип хатынына ябырылды.

– Ни булган сиңа бүген?.. Йорт эчендәге караклардан сакланып бетеп буламыни? – диде хатын.

– Теләгән кеше саклана. Син йортта хуҗа була белмисең. Асраулардан куркып торасың! Килмешәк! Ялкау!

Бу сүзгә инде Сәрвәр бикә дә түзмәде:

– Нишләп мин килмешәк булыйм? Ниткән ялкау мин?

– Ах син, мулла калдыгы! Миңа каршы киләсеңме әле?! – дип, Габдулла хатынының яңагына чалт-чолт сугып та җибәрде.

Хатын үкереп елый-елый ирен каргарга тотынды:

– Мине суккан өчен кулың корысын, илаһи ходаем! Мин мондый җәберләрне күрергә өйрәнмәгән.

Бай тамам тугарылып китте:

– Өйрәнмәсәң, бар, кит! Иртәгә үк куып җибәрәм. Талак сиңа, талак, талак! Мең тапкыр талак! – дип ярсып кычкырды.

Сәрвәр бикә мамык мендәргә капланып үкереп еларга кереште. Ниһәят, бай кычкыра-кычкыра хәле бетеп, тамагы карлыгып, икенче бүлмәгә чыкты да, чишенми-нитми диванга ауды.

Иртәгесе көнне иртән ул чәй дә эчмичә кибетенә китте.

Сәрвәр бикә, гадәтендә булмаганча, киенмичә-бизәнмичә, бармагына балдакларын да кимичә, әтиләренә китте.

Кич җитеп, ирләр кибеттән кайттылар. Озакламый Сәрвәрнең әтисе дә килеп җитте. Күрешеп-исәнләшкәч, мулла дога кылып алды да, күтәрелеп карамастан, тәэсирле бер тавыш белән ипләп кенә сүзгә кереште:

– Сездә бик күңелсез хәлләр булган икән, кияү. Ходай кушып, ахыры хәере белән бетсен инде...

Габдулланың эшне зурга җибәрмичә, бу хәлдән тизрәк котыласы килә иде.

– Булды шул, бабай! Тормыш иткәч, табак-савыт шалтырамый тормый инде... – диде ул.

– Анысы шулай да, кияү, син бит кулыңны да уйната башлагансың икән. Минем кызым кагылып-сугылып үскән бала түгел, үзең дә беләсең. Тегенди-мондый мужик кызы түгел ул, кемгә кияү тиешле кеше икәнеңне онытмаска иде.

Габдулла байга бабасының кургаш кебек авыр сүзләре тәэсир итте. Ул шүрләп тынып калды. Кичәге ачуы бөтенләй сүрелеп юкка чыкты. Әрлән үзен гаеп эшләгән бер көчек кебек хис итте. Гаепле кеше шикелле, башын иеп:

– Гаеп миндә, бабай! Булды да бетте. Бер юлга гафу ит инде. Мондый хәл бүтән булмас, – диде.

– Мин гафу итәрмен дә, менә ходай гафу итәр микән? Шәригать кичерерме? Ахмак! Сиңа...

Габдулла бай мулланы сүзеннән бүлдерде. Үзенең гаебен йомшарту өчен ул сабыр гына, юаш кына итеп:

– Бәлкем никахны яңартырга кирәктер? – дип сорады.

Ул гына аз, – диде хәзрәт. – Син бит ул сүзне өч тапкыр әйткәнсең “Мең тапкыр... ” дип тә кычкыргансың әле, шулай булгач, хәзер тәхлил кирәк инде...

*[Тәхлил – шәригатьтә: өч талак белән аерган хатынны яңадан алу өчен икенче бер иргә никахлату.]

Габдулла бай, коты алынып:

– Тәхлил?!! – диде. Бу сүзнең мәгънәсен бик яхшы белә иде ул. Хәзер инде ул кичәге дулавы-ярсуы өчен торган саен үкенә бара иде.

Бервакыт Әрлән үзе дә, бик риза булып, бер дустының хатыны белән тәхлил уздырган иде, әммә аның үз хатынын икенче бер кешегә һич тә биреп торасы килми иде.

– Андый эшкә бер дә җаным тартмый шул, бабай. Берәр башка чарасы юкмы соң? – диде ул.

– Тинтәк! Ахмак! Ходайны алдамакчы буласыңмы? Гомерең буе зина кылып яшәргә уйлыйсыңмы? – диде мулла.

Шулай итеп, Габдулла байга ризалашырга туры килде. Башка чара юк иде.

Мулла кияве белән кызына тәхлил уздырып, никахны яңартканчы бер-беренә якын килмәскә, икесе ике бүлмәдә йоклап, аерым торырга кушты да китеп барды.

Ике як та тәхлил өчен кулай кеше табарга тиешләр иде. Габдулла бай да, бабасы да кеше эзләргә керештеләр.

Бай йортындагы тормыш һаман үз җае белән бара кебек. Тик Габдулла белән Сәрвәр генә, шәригать кушканга буйсынып, очрашмаска тырышалар. Алар аерым ашыйлар, аерым бүлмәләрдә йоклыйлар. Хәттә кирәкле эш турында да чит-ят кешеләр шикелле ябык ишек аша гына сөйләшәләр иде.

* * *

Габдулла бай үзенең танышлары арасыннан тәхлилгә ярардай кешене һаман да әле сайлап ала алмады. Аларның берсен дә хатыны белән ялгыз калдырырга теләми иде ул. Бабасы әйткән кешеләрне дә ошатмады.

Мәдрәсә шәкертләрен инде әйтәсе дә юк. Аларны ул якын китерергә дә курка иде. Карт мәзингә килгәндә, аның ниндидер яман авыруы бар дип сөйлиләр. Габдулланың җәен-кышын мәдрәсәдә яшәгән бер сукыр картка да күңеле ятмый, чөнки аның турында, бер сәүдәгәр йортында тәхлил уздырганда бик озак вакыт сәүдәгәрнең хатыны яныннан чыкмый яткан дип ишеткәне бар иде.

Шул рәвешчә берничә көн узды. Әрлән, уйлана-эзләнә торгач, Вафага тукталды. Шул хакта бабасы белән киңәште. Үз нәүбәтендә мулла да Вафаны хуп күрде.

Беркөнне кич мулла белән кияве Вафаны өске катка чакырып, ул эшләргә тиешле эшне сөйләп бирделәр. Вафа, байның кушканына буйсынган бер кеше шикелле, бу эшкә һичбер карышусыз риза булды.

– Кара аны, соңыннан киреләнеп маташасы булма. Хатынны аерырга теләмим дип әйтмәссең дип ышанам мин сиңа. Ә? – диде мулла.

– Алла сакласын, хәзрәт! Әллә мин кеше алдап йөрүче бер бәндәме? – диде Вафа.

– Башка берәүгә ышанмасаң да, безнең агайга ышанырга була! – дип куйды Габдулла бай.

Шаһит итеп ике приказчикны чакырдылар. Шулар алдында Сәрвәрне дворник Вафа белән никахладылар. Шаһитларга берничәшәр тиен акча биреп, бу турыда беркемгә бер сүз ычкындырмаска дип ныгытып кисәтеп куйдылар...

Габдулла бай аргы бүлмәгә кереп бикләнде.

Вафа хезмәтчеләр өенә кайтып, үтмәс пәке белән сакалын төзәтте, мыегын җыйнаклады, юынып, эчке күлмәк-ыштанын алмаштырды, һәм шуннан соң ул бай йортына кире килеп, байның йокы бүлмәсенә керде. Анда аны Сәрвәр бикә көтеп тора иде.

* * *

Бай исә бу вакытны үз бүлмәсендә утын сүндерде дә, әкрен генә чишенеп, йокларга ятты. Ләкин йоклап китә алмады.

Габдулла бүлмәсеннән чыкты. Үзләренең йокы бүлмәсе янында туктап, ишек ярыгына колагын куеп торды. Эчтән бер тавыш та ишетелми иде. Иелеп, йозак тишегеннән карады, тик берни дә күрә алмады. Шуннан соң ишекне тартып карады. Ишек эчтән бикләп куелган иде. Үзләренең йокы бүлмәсе ишеге төбеннән Әрлән байтак вакыт китә алмый торды. Бүлмәсенә кергәч тә кәефе яхшырмады. Күзенә һаман йокы килми иде. Шуннан соң ул тиз-тиз генә киенде дә, тышка чыгып китте. Хезмәтчеләр өенә килеп, сер тота белә торган бер приказчикны уятты.

– Теләсәң күпме хакка теләсәң каян бер шешә аракы табып китер. Үтереп тешем сызлый. Түзәрлек чамам калмады. Бәлки, аракы бераз җиңеләйтер. Бар, тиз йөр! – дип боерды.

Габдулла бай, приказчикның кайтканын көтеп, кар өеме янына килде, Вафаның себеркесен алып, болай да чиста ишегалдын себерергә кереште.

Җитез приказчик байны озак көттермәде.

Габдулла бай бер шешә аракыны әйбәтләп кенә бүлмәсенә алып керде, шешәнең төбенә сугып бөкесен чыгарды да, авызыннан гына агызып голт-голт эчәргә кереште. Бер шешә аракыны эчеп бетергәч, йөрәге беркадәр басылган шикелле булды. Күңелендә, мин хәзер үк нәрсәдер эшләргә тиеш, дигән бер уй кузгалып, шул уй аңа тынгылык бирмәде. Ниһәят, бүген аның ястү намазын укымаганлыгы исенә төште. Төрле төстәге ефәк җеп белән чиккән намазлыкны идәнгә җәеп, Габдулла бай шул келәм уртасына басты да, ята-тора намаз укый башлады. Берничә минуттан соң инде ул идән уртасында гырылдап йоклап ята иде.

* * *

Иртәгесе көнне бай йортында таңнан торып тышка чыккан кешеләр Вафаны ишегалдында күрделәр. Ул зур агач көрәк белән кар көрәп йөри иде.

Габдулла бай үз вакытында йокысыннан торды, табынга утырып чәй эчте. Шуннан соң йокы бүлмәсе ишеге төбенә килеп, ишекне шакыды да:

– Бикә! – дип эндәшеп карады.

Сәрвәр һаман әле йомшак түшәгендә ята иде. Хатын, ефәк тышлы юрган астында рәхәтләнеп киерелә-киерелә, иренеп кенә:

– Әү! – диде.

– Агай бүлмәдәме?

– Юк. Ул әллә кайчан чыгып китте инде.

– Әйтмәдеме ул? Әйтмәдеме?

– Нәрсә әйтмәдеме?

– Теге, әйтергә тиешле сүзен.

– Юк, бер сүз дә әйтмәде.

– Нигә?

– Мин каян белим? Әйтмәгәч әйтмәде инде!

Шулчак Габдулланы тамагы кибеп китте. Нишләмәк кирәк? Үз гомерендә ул байтак тәҗрибә җыеп, сак эш итәргә өйрәнгән иде, шуңа күрә бу юлы да сабырлык белән түзәргә булды.

Тышка чыккач, баскыч төбендә аңа байның кушканын үтәргә әзер торган кыяфәт белән Вафа очрады. Кулына себерке тоткан иде ул.

– Я, хәлләр ничек, агай? Әйбәт кенә йокладыңмы?! – диде Габдулла.

– Бик шәп булды, бай, зур рәхмәт! – диде Вафа.

Габдулла бай кесәсеннән ун сумлык акча чыгарып дворникка тоттырды. Вафа акчадан баш тартмады. Икесе дә амин тотып, бит сыпырдылар. Бай китәргә ашыкмады. Вафа берәр сүз әйтмәсме дип көтә шикелле иде ул.

Тик Вафа бер сүз дә әйтмәде.

Шуннан соң Габдулла бай, җиңел чанага утырып, базарга китеп барды.

Кич белән яңадан мулла килде. Ике карт – кияү белән бабай – дворникны сайлап ялгышканлыкларын сизә башлап, аптырашып башларын чайкадылар.

Вафадан теге сүзне ничек әйттерү турында байтак кына уйлашып утырганнан соң, тагын бер көн көтәргә булдылар.

Төн җиткәч кенә Вафа тагы бай йортына килде. Тәрәзә араларына көзгеләр куйган, идәннәренә йомшак ефәк келәм җәйгән бүлмәләр аша узып, ул байның йокы бүлмәсенә керде. Йомшак мамык түшәктә Сәрвәр бикә аны көтеп ята иде инде...

Габдулла бай нишләргә, үзен кая куярга белмичә, кучерын уятты да, ат җигәргә кушты, ләкин ниятеннән кире кайтты һәм, үзе кайтканчы кучерга көтәргә кушып, капкадан чыгып китте.

Йөрәгендә көнчелек хисе белән бергә уянган теләген баскач, ул йолдызлар сүнә башлаганда гына өенә кайтты.

* * *

Авылда эш эшләп гомер иткән, бөтен тирә-якка атаклы көрәшче булган Вафаның көч-куәте күп иде әле. Киң җилкәле, таза беләкле мондый ирнең кочагы Сәрвәргә бик тансык, рәхәт тоелды.

Шуңа күрә икенче көнне иртән уянгач, ул Вафага:

– Сине кысарлар алар. Талак дигән сүзне әйтергә ашыкма! Бирешмә! Бераз рәхәтләнеп калыйк әле, – диде.

Вафа моның азагы начар булыр бит, дип курыкканлыгын әйтте.

– Берни булмас. Бик кирәк булса, ике көннән соң әйтерсең. Кара аны, оттырма, акчаны күбрәк сора. Кирәк була ул акча.

– Бирерләрме соң?

– Бирерләр, бирерләр! Тик үзең генә бирешмә.

Шул рәвешчә Сәрвәр бикә үзенең карт иреннән үч ала иде...

Икенче көнен иртән Габдулла бай тагы ишек шакып, хатыныннан: “Әйтмәдеме?” – дип сорагач, бу юлы да “юк” дигән җавап ишетте. Вафа аңа тагы баскыч төбендә очрап, байны сүзсез генә базарга озатып калды. Кич белән мулла килде. Картлар, киңәшкәннән соң, тагы бер көн көтәргә булдылар.

* * *

Кинәт кенә килеп чыккан бу гаҗәп хәл турында беренче кичне әле берничә приказчик белән асраулардан бер-ике кеше генә белә, күпчелек хезмәтчеләр берни белми иде. Көндез бөтен йортта бу хакта чыш-пыш сөйләшә башладылар, кич җиткәндә инде бу яңалык һәммә кешегә билгеле булган иде. Икенче көнне кич белән бөтенесе Вафаны:

– Хәлләр ничек соң, агай? Байның түшәге йомшакмы? Бикәнең куены татлымы? – дип, ачыктан-ачык үрти башладылар.

Өченче көнне асраулардан берсе, урамда бер ахирәтен очратып, бу яңалыкны аның белән дә уртаклашты.

– Сер итеп кенә әйтәм үзеңә, ахирәт, алла сакласын, берүк кешегә ычкындыра күрмә, безнең бай йортында гаҗәп хәлләр бар әле... Дворнигыбыз бикәнең ире булды... – дип тезеп китте.

Шулай итеп бу яңалык йорт эченнән урамга чыкты. Асрауның ахирәте аны бөтен таныш һәм таныш булмаган кешеләренә таратты. Ул, тәхлилне үзенчә аңлап, һәр кайсысына бик зур сер итеп кенә:

– Габдулла байның хатынына ачуы килгән дә әйткән ди: “Рәхәттә яши белмәдең, маеңа чыдый алмыйча котыра башладың, менә шуның өчен мин сине акылга утыртыйм әле, бөтен халык алдында үзеңне хур итәм”, – дигән ди. Ә хәзер, бикәне дворникка хатынлыкка биргән ди. Билләһидер, ялганласам, баскан урынымда җир упсын! Миңа үзләренең асраулары сөйләде, – диде.

Приказчиклар да авызларын йомып йөрмәделәр:

– Безнең байның хатыны һәр көнне дворник белән куна, бай үзе Акком асты урамына кызлар белән типтерергә китә, – дип сөйләделәр.

Берничә көннән соң инде Габдулла бай йортындагы хәлне белмәгән кеше калмады. Бу хәбәр мәдрәсә шәкертләренә дә барып ишетелде. Алар тәхлилнең үз араларыннан берәрсенә эләкмәвен бик кызгандылар. Бу яңа гайбәтне бөтен кала тәмләп сөйләде.

Узганда-барган да Габдулла байга кешеләр көлеп карап калалар, “менә шушы кеше инде ул” дип бармаклары белән төртеп күрсәтәләр шикелле тоела башлады.

Карт хәзрәт тә, Габдулла бай да тәхлил өчен Вафаны сайлап бик каты ялгышканлыкларын аңладылар. Беркөнне кич алар Вафаны чакырып алгач, мулла аңардан:

– Нишләп син, агай, сүзеңдә тормыйсың? – дип сорады.

– Нинди сүз? – диде Вафа.

– Иртәгесе көнне иртүк хатының белән аерылышырга сүз биргән идең ләбаса... Оныттыңмыни?

– Ә, аны әйтәсез икән, – диде Вафа. – Сүз бирүен биргән идем бугай да, хәзер менә сүземнән кире кайттым.

– Ярый торган эш түгел бит ул, Вафа агай!

– Аның нәрсәсе ярамый, хәзрәт? Мин бит синең кызыңны урлап та, алдап та алмадым. Шаһитлар алдында үзең никахладың.

– Син кирегә борып маташма! Без синең белән шаярмыйбыз, – дип, сүзгә Габдулла бай да кушылды. – Моның акылга сыя торган эш түгеллеген үзең дә бик яхшы беләсең. Форсаттан файдаланып, миннән күбрәк акча каерырга чамалыйсыңмы? Күпме кирәк, әйт!

– Ә күпме бирәсең?

– Күпме сорыйсың?

– Биш йөз сум көмеш.

– Биш йөз сум көмеш?! – диде Габдулла бай шаккатып. – Ә ул кадәр акчаны саный белерсеңме соң?

– Акчасы булса, саный белербез. Син саный беләсең ич әле, минем синнән кай җирем ким?

Габдулла бай гарьлегеннән шартларга җитеште.

Шуннан соң сатулашырга керештеләр. Әрлән башта йөз сум тәкъдим итеп, аз-азлап өсти барды. Вафа үзенекен унбиш-егерме сумлап киметә башлады.

Байтак кына сатулашып, мулла да үгетләгәннән соң, ахырында ике йөз сумга килештеләр.

Вафа, акчаны кесәсенә салып:

– Сәрвәр бикәгә миннән талак, талак, талак! – дип, шәригать кушкан сүзләрне шартлатып әйтте дә, чыга башлады.

Габдулла бай кулын изәп аны кире туктатты:

– Мондый эшләрдән соң инде, агай... – дип әйтә башлаган иде, Вафа аның сүзен бүлеп:

– Нәрсә әйтергә теләгәнеңне беләм, бай, беләм. Үзем дә китәм, бер көн дә артык тормыйм монда, – диде.

– Файдасын күр ул акчаларның. Тик кешеләргә генә сөйләп йөрмә! – дип кычкырып калды бай аның артыннан.

Бабасы җиңел сулап куйды.

Бу төнне Сәрвәр бикә ялгыз гына йоклады.

Икенче көнне иртән Вафа, әйберләрен җыеп, приказчыклар белән асраулар сакларга дип биреп торган акчаларны һәм әйберләрне дә алып, Габдулла бай йортыннан чыгып китте.

Абыйсының Әрлән байның баҗасы булганлыгы Сафага да ишетелде, әммә Вафаның байдан шактый акча каерып киткәнлеген ул берничә көннән соң гына белде.

Шулай да мулла, киявенең соравы буенча, Сафаны эшеннән куды.

Вафа авылга күп акча һәм байтак кына мал белән кайтып төште. Бер атнадан соң авылга Сафа да кайтты, тик аның кесәсендә берничә тиен акча гына бар иде.

XIV. Саулыгың булса, аты табылыр

Әкрәм кариның кара көнгә дип саклап тоткан запас икмәге юк иде.

Ачлык чагында балаларын сабакка йөртү турында уйлаучы булмады диярлек. Мәктәпкә нибары унлап кына бала йөрде. Зур бүлмәне җылытып тору кирәк түгел, анлык утыны да юк иде. Шуннан соң инде Әкрәм кари балаларга сабакны үзенең мунчасында гына укыта башлады.

Җиһан абыстайның да эшләре шәптән түгел иде. Берничә куштанның кызларыннан башка бүтән укучысы юк иде.

Әкрәм кариның гаиләсе баштарак атна саен садакага килгән ризык белән тукланып, ничек кирәк алай җан асрый иде әле Әммә язга таба балалар бөтенләй сабакка йөрмәс булдылар. Алар килмәгәч, керем дә бетте.

Әкрәм кари үзенең балаларын агасына җибәрергә мәҗбүр булды. Балалар, анда барасылары килмәсә дә, барып, Шәмси муллага әтиләре әйтергә кушкан үтенечне тапшырдылар. Мулла йортында балаларын ашаттылар, ләкин Әкрәм кариның гаиләсенә дип бер сынык та бирмәделәр. Әсма остабикә балаларга, берничә кадак он бирермен дип, ниндидер кул эше тоттырып җибәрде.

Шуннан соң инде Әкрәм кари Сабирҗан мәзингә мөрәҗәгать итеп карады.

– Балаларга сабак укыткан чагыңда без сиңа хәл кадәренчә ярдәм иттек. Мондый вакытта аз ярдәм түгел ул. Моннан ары бездән өмет итмә. Ходай тәгалә ачтан үтермәс әле, – диделәр аңа.

Башка куштаннардан ярдәм сорауның файдасы юк иде.

Шуннан соң Җиһан абыстай, нишләргә белмичә гаҗиз булып, беркөнне Саҗидәләргә килде.

Саҗидәләрнең Сафа җибәргән акчага сатып алган алабуталары күптән ашалып беткән иде инде. Саҗидә буш киштәләрне йөз кабат тикшереп караса да, берни таба алмады. Ә тышта инде яз җиткән, елгада боз кузгалган иде. Иске күпер “ватылам-җимереләм... бетәм... ” дигән шикелле, язгы ташуда шатыр-шотыр килеп дер селкенеп утыра иде.

Йөз яшьлек Зөһрә карчык, Җиһанны күргәч, җанланып китте, “ашарга берәр нәрсә китерде микән әллә?” дип уйлады. Сафа белән Саҗидә алай уйламадылар. Әкрәм кари гаиләсенең ни хәлдә яшәгәнлеген бик яхшы белә иде алар.

– Хәл-әхвәлегезне белим дип кердем... Ни хәлләрдә яшисез? – диде Җиһан.

– Менә әкренләп тырмашабыз инде, абыстай. Җан асрыйбыз әле.

– Син калада булып кайттың бугай, Әхмәтсафа? Анда да тормыш җиңел түгелдер инде?

– Ярлы кешегә кайда да бер, абыстай.

Шунда сүз өзелеп калды.

– Ашарга бер тәгам ризыгыбыз калмады. Сезнең дә шулайдыр инде... Сезгә киңәшкә килгән идем. Нишләргә инде? Балалар кызганыч бит... Ачтан үтерербез микәнни инде аларны?.. – диде Җиһан, тынлыкны бозып.

Саҗидә уйга калды.

Сафа белән Җиһан авыр сулап куйдылар.

Шулчак Саҗидә, җанланып китеп, ят бер тавыш белән диярлек иренә эндәште:

– Карале...

– Нәрсә?

– Әгәр дә атны... алашаны...

– Нәрсә?

– Суйсак дим... әтиләр дә, Ильяс абыйлар да ач, үзебез дә, абыстайлар да... Итен дүрт йортка бүләрбез. Халыкка паек бирәселәр ди. Бәлкем шуңарчы җиткерербез. Аллага тапшырыйк. Барыбер үлә бит инде ул...

– Озакламый яшел үлән чыга... Үзең уйлап кара!

– Саулыгың булса, аты табылыр! Исән калсак – юнәтербез, табарбыз... Яз озакка сузылса, барыбер үләчәк... Үзебез үлсәк, ат кемгә хәҗәт? Аллага тапшырыйк. Ичмасам тамагыбыз туяр, бүтәннәргә дә ярдәм итәрбез. Бер изгелек эшләрбез.

Бердәнбер таянычыннан да колак кагу бик авыр иде, шуңа күрә Сафа берни дип тә җавап бирмәде.

Җиһан абыстай әкрен генә ишеккә таба китте.

Сафа аңа карап торды да, сүзләрен ачык итеп:

– Абыстай, иреңә әйт, килсен... Бераз булышыр, – диде. Аннары Саҗидәгә: – Бар, бабай белән Ильяс абзыйны чакырып кил, – диде.

Дүрт ир, кулларына бау белән зур пычак тотып, аягында көчкә басып торган арык алаша янына килә башлагач, ат үзенә бер-бер хәл эшләтәселәрен сизде. Ул шулкадәр хәлсез иде, аякларын бәйләгәндә хәттә колагын да торгызмады, селкенмәде дә, үзен җиргә егып салганда да карышмады. Әкрәм кари “Аллаһы әкбәр” дип үткен пычак белән атның муенына сызып җибәргәч кенә, алаша соңгы тапкыр дымлы җир исен тирән итеп сулап куйды.

Сафа атны суеп бетергәнче өеннән чыкмады. Алашаның тиресен туный башлагач кына, ул да башкалар янына килеп кушылды. Ат суючылар тирәсенә коточкыч сәләмә киемле бала-чага җыйналды. Алар ярым түгәрәк рәвешендә утырышып, олыларның ат тиресе тунаганын бик кызыксынып карап тордылар. Берничә карт эт тә килеп җитте. Алар, үзләренең ачы тәҗрибәләреннән чыгып, кешеләргә бик үк якын килмиләр иде.

Сафалар ишегалдына, берәр сөяк тимәсме дип, хәлсез ач күршеләре дә керделәр. Бөтен бите-тәне җыерчыкланып, бөрешеп беткән бер карчык әледән-әле:

– И алла! Өлгерми калганмын бит! Савыт куеп канын җыеп аласы булган. Бер көнгә җитәр иде, – дип сөйләнде.

Ниһәят, атның тиресен тунап бетерделәр. Аның итендә аз гына да мае юк, итенә караганда сөяге күбрәк иде. Итне дүрт йортка бүлделәр. Эчәк-карыннарын, үпкә-бавырларын һәм сыйрак сөякләрен күршеләргә бирделәр. Һәркем үзенә тигән өлешне бик әйбәтләп кенә өенә күтәреп алып китте. Атның тиресен, бик кыенга калсак кирәк булыр дип, өйалдына элеп куйдылар. Халык өйләренә таралышты, ат суйган төштә, юеш җирне комсызланып ялый-ялый, этләр генә калды.

* * *

Ач бала-чага су буена төшеп китте. Алар арасында Исмәгыйль дә бар иде.

– Карагыз әле: нинди зур боз агып килә, әх, ут ягып җибәрәсе иде! – диде бер малай, елгага таба күрсәтеп.

– Ә салам каян алабыз соң? – диде икенчесе.

– Менә бу да ярый! – дип, беренче малай кар астыннан чыгып кояш җылысында кибеп өлгергән тирес өемен күрсәтте.

Малайлар тирес өеме янына барып, аннан кушучлап яр буена тирес ташырга керештеләр. Берсенең шырпысы да табылды. Теге боз ярга якынлашкач, тирескә ут төртеп боз өстенә ташладылар. Малайларның учагы төти-төти елга буйлап агып китте.

Тук елларда бу уенга егетләр, хәттә олылар да катнаша иде. Кочак-кочак саламга ут төртеп, боз өстенә ташлыйлар иде.

Бала-чага әнә шулай үзләре ягып җибәргән учакка кызыксынып карап торганда, көтелмәгән бер хәл булды. Әлеге тирес яккан зур боз кисәге иске күпергә барып бәрелде дә, күпер шатыр-шотыр килеп җимерелеп төште. Күпернең бүрәнәләре, такталары суга коелып, бөтерелә-бөтерелә агып китте.

Малайлар: “Багор кирәк! Багор! Күпер җимерелде!” – дип кычкыра-кычкыра урам буйлап йөгерештеләр. Ләкин алар кычкырганга берәү дә чыкмады. Шуннан соң малайлар тынып, өйләренә таралыштылар.

Исмәгыйль өйләренә кайтып кергәндә, аш ягында мичтә дөрләп ут яна, казанда аш пешә иде. Малайның борынын кытыклап тәмле ит исе килеп бәрелде...

XV. Басуда сабан туе

Кыш урталарында:

– Казна паек бирә икән...

– Ачларга икмәк җибәрәләр, имеш... – дигән хәбәр таралды.

Ачларга дигән икмәк Казанга яз көне генә килеп җитте. Байтак вакыт ул шунда складларда ятты.

Хөкүмәтнең ярдәмгә дигән икмәге авылга барып җиткәнче, ярлыларның барысы диярлек кырылып бетте...

Язгы ташу сулары да агып китте. Җылы кояш астында җир кипшерә-кибә башлады.

Каладан бер язу килеп төште.

“Ач авылларның кешеләре үзләренә бирәләсе икмәкне фәлән вакытка чаклы килеп складтан алмасалар, икмәксез калачаклар”, – диелгән иде анда.

Куштаннар бу эшнең үзләренә файдасы тиячәген чамалап, икмәкне авылга кайтарырга риза булдылар.

Ниһәят, казна паегы Мәүлә Колыга да кайтып җитте. Әммә бу юлы да икмәккә мохтаҗ кешеләргә тимәде ул.

Фәйзулла старостаның тырышлыгы белән эре бөртекле яхшы арышны яртылаш койрык кушкан начар арышка алмаштырдылар. Ашлыкның байтак өлешен олаучыларга бирделәр. Мулла белән мәзингә дә берәр капчык илттеләр. Калганын җыенда бүтән кешеләргә бүлә башладылар. Куштаннар ашлыкны кешенең җиренә карап бүлүне тәләп иттеләр. Шунда инде шау-шу, кычкырыш-талаш купты:

– Ниткән хәл инде бу, картлар? Хатын-кыз белән бала-чаганың ашыйсы килмимени? – диделәр.

Тол Таҗи, Бүкән Фәхри һәм тагы берничә кеше ярсып-кызып ачларны якларга керештеләр. Шуннан соң куштаннарга чигенергә туры килде. Икмәкне җан башыннан бүләргә булдылар.

Ләкин монда да авылдан киткән кешеләр белән үлгәннәргә өлеш чыгарыргамы дигән мәсәлә килеп туды.

Куштаннар “үле җаннар”га да өлеш тиешле дип дауладылар. Алар авылдан китеп хәбәрсез югалганнарның һәм үлгәннәрнең җирләре белән бергә паекларын да алырга чамалыйлар иде. Фикерләр икегә аерылды. Бер якта – куштаннар һәм кулаклар, икенче якта – халыкның калганы иде.

– Хөкүмәт сезгә паекны бушлай бирми, бурычка биреп тора. Моның өчен түлисе була... Аннары үлгәннәр белән хәбәрсез югалганнарның җирләре өчен дә түләргә туры киләчәк. Алай тота-каба гына хәл итмәскә, бу турыда ныклап уйларга кирәк, – диде Фәйзулла.

– Бирәбез! Бирәбез!

– Юк, бирмибез!

– Өлеш чыгарабыз!

– Юк, чыгармыйбыз! – дип, һәр як үз сүзен куәтләде.

Шуннан соң тагын староста сөйләргә кереште:

– Әгәр дә без шушылай килешә алмый даулашабыз икән, ул чагында паек бүлүне куеп торырга туры киләчәк... Старшина белән писердән сорыйсы булыр. Алар ни әйтерләр... – дип, Фәйзулла кәгазьне бөкләде дә, өенә китә башлады.

Шул чакны, халыкны этә-төртә Таҗи алга чыкты һәм староста каршына килеп:

– Ах, бирән корсак! Ачлар өлешенә кермәкче буласыңмы? Кибәннәрең белән бергә тотып яндырырга сине, аннары белерсең! – дип кычкырды.

Шау-шу басылды. Фәйзулла туктый калды. Таҗига каршы берәү дә җавап кайтармады. Фәхри белән тагы берничә кеше тавыш-тынсыз гына Таҗи артына килеп бастылар.

– Я, әйтегез. Безнеңчә бүләргә ризамы сез, юкмы? – дип сорады Таҗи.

– Юк. Алай итеп булмый... Синеңчә, икмәкне өләшеп бетерим дә, бурычын мин түлимме

Таҗи, сүзен теш арасыннан кысып кына:

– Әһә, алаймы?! – диде дә, йодрыкларын кысып Фәйзуллага таба атлады. Фәйзулла читкә тайпылды.

Кемдер алар арасына килеп керде. Таҗины артка сөйрәделәр. Җыен бозылды, халык шаулаша, кайный башлады.

Болай булса, эшләр яманга китеп, куштаннарның җыеннан исән-сау ычкына алмаулары да бар иде, тик ачлык көчлерәк булып чыкты. Барысы да мондый хәлдә эш озакка сузылыр, сугыш-талаш аркасында паек өләшенми калыр дип курыктылар.

Таҗи, бу хәлне аңлап, ачуын тыеп булса да, бер читкә китте.

Куштаннарның сүзе өскә чыкты. Ачларга кеше башына егермешәр-утызар кадак чүпле арыш тиде, байлар исә берничәшәр пот алдылар.

Хуҗасыз калган җирләр өчен салым түләргә вакыт җиткәч, куштаннарның ул бурычның бөтен авырлыгын шул ук ярлылар җилкәсенә салачагына шик юк иде.

* * *

Арыш биргәннән соң, озакламый чәчүлеккә солы, арпа һәм бодай да өләштеләр. Куштаннар бу юлы да алдатмадылар. Орлыкны җан башыннан түгел, бәлки җиргә карап бүлделәр.

Ачтан үлгәннәр һәм хәбәрсез югалганнарның җирләрен байлар үзләренә алдылар. Сабан ашлыкларын чәчәр вакыт узган булса да, крестьяннар:

– Үлсәм үләм, барыбер җиремне чәчәм!

– Җиремне тырнагым белән тырмап булса да барыбер сөреп чыгам! – дип, ашыга-ашыга җирләрен чәчеп чыктылар.

Кайсылары авыр сукага үзләре җигелеп, балалары белән хатыннары суканы арттан, яннан эттеләр, кайберләре көч-хәл белән кыш чыккан сыерларын җиктеләр. Берише кешеләр басуга көрәк тотып барды. Сукаланган җирне кул тырмасы белән тырмаладылар. Чәчкән ашлыкны кош-корт чүпләмәсен дип көн-төн басуда сакта тордылар.

Яз бөтен нәрсәгә тереклек сулышы өрде. Урманда, болыннарда хәзер яфрак, яшь үрентеләр, сутлы кайры, ашарга ярарлык үлән тамырлары, суда балык бар, һич югы бака бар; кырда чыпчык, карга, күгәрчен, чәүкәсе бар. Болар һәммәсе ашарга ярый. Ничек сөенмисең, ничек өметләнмисең? Җиргә дә орлык чәчелгән, анысы яңа уңыш бирәчәк.

Быел басулардагы авыр эш халыкка күңелле сабан туен алыштырды. Ат чабышы урынына сыер җигеп җир сөрү; күңелле, шау-шулы уеннар урынына кулга авыр көрәк тотып җир казу булды. Әммә хәлдән тайдырырлык бу авыр эш хәзер кешеләргә күңелле сабан туе уеннарына караганда күбрәк шатлык һәм өмет бирә иде.

* * *

Каладан, Габдулла байның йортыннан һәм кибетеннән алып кайткан акча белән мал Миңлебай Вафасына көч-куәт һәм ышаныч бирде. Хәзер инде ул җыеннарда һәрвакыт, масаеп кына, үз фикерен әйтә башлады, анасыннан да бигрәк ертлачрак булып китте.

Аның ике көр аты каладан паек һәм чәчүлек ашлык ташыды. Ниһәят, Вафа да чын куштан булып китте һәм, бүтән куштаннар шикелле, ат биреп торган өчен ашлыгын да, ачтан үлгән ярлыларның бер өлеш җирен дә алды.

Авыл хәзер ике генә төркемгә – ачлар белән тукларга һәм атсызлар белән атлыларга гына бүленгән иде. Ярлылар ачтан үлеп бетте, урта хәллеләр алар хәленә төште, байлар исә тагы да баеп китте. Урталык калмады.

Куштаннарга усал Патый карчык белән хәйләкәр Вафаны дус итү файдалы иде. Шуңа күрә куштаннар аларны кочак җәеп үз араларына алдылар.

Ә Сафа ярлылар арасында калды.

Вафа үз җирен ике аты белән сукалап, эре бөртекле яхшы орлык чәчте. Сафа, хатыны Саҗидә белән, ындыр артына чыгып, җиренең тиресләнгән өлешен китмән, көрәк белән казыды да, казна биргән орлыкны чәчте. Аннары җирен кул тырмасы белән тырмалап чыкты.

XVI. Ипи урынына балчык

Басуларда ашлыклар өлгереп килә инде.

Онның бәясе кыйбат, ләкин шуннан да артык күтәрелми. Кешеләр элекке чаклардагыдан да бигрәк эш эзлиләр.

Байлар үзләренә арзанлы эшче кул яллыйлар. Сабирҗан мәзин белән Әсма остабикә сәүдә эшләрен башладылар. Сабирҗан мәзин ярлы йортларга яңадан чыпта сугарга мунчала өләшә башлады. Әсма остабикә исә кызларны кул эшенә утыртты.

Тормыш элекке хәленә кайтып бара иде.

Тик бер Әкрәм кари гына тернәкләнеп җитә алмый иде. Аларның чәчкән игеннәре юк, хәлләре көннән-көн начарлана бара. Ничек итеп булса да көзгә кадәр яшәргә кирәк, аннары, бәлкем, мәктәп ачылып, тормышны җайлап җибәрергә мөмкин булыр; әгәр көз көне дә мәктәп ачарлык бала җыелмаса, ул чагында ни белән көн күрмәк кирәк?

Гамьсез-ваемсыз Әкрәм кари һаман да ходай биреренә ышана иде. Җиһан, байтак вакыт уйланып йөргәннән соң, яңадан кулына энә алып, авыл халкына кием тегә башлады, яңадан “тегүче Җиһан” булып китте.

Ул барлык ишле гаиләләрне йөреп чыгып, күлмәк, ыштан, чикмән, тун, тула оеклар тегәргә алды. Җиһан бик тырышып яңа киемнәр дә тегә, искеләрен дә әйләндереп, бозып яңа итә. Ул оек-бияләйләр бәйли, йон эрли, җеп тә ката иде.

Аннан күреп, Җиһанның кызлары да эшкә утырдылар, булдыра алганча әниләренә ярдәм итә башладылар.

Ләкин алар, өчәү эшләсәләр дә, тамаклары туярлык ризык юнәтә алмыйлар. Гаилә яртылаш алабута кушкан кара икмәк белән генә туенып яши иде.

Өлкәннәр әле болай ачлы-туклы яшәүгә ничек тә түзәләр, әммә кечкенә Исмәгыйль гел ашарга сорый, елый, кычкыра иде. Җиһан абыстай төрле йомыш тапкан булып аны өйдән чыгарып җибәрә, ләкин Исмәгыйль бик тиз әйләнеп кайта һәм яңадан ашарга сорый башлый иде.

* * *

Беркөнне Исмәгыйль, бик карыны ачканга һәм ашыйсы килеп эче авыртканга, баскычта елап утыра иде.

Шул вакыт капка ачылып, ишегалдына аның яшьтәше – Сабирҗан мәзиннең төпчек улы, кып-кызыл битле симез Кәрим килеп керде. Исмәгыйль, башын читкә борып, күлмәк итәге белән күзләрен сөртте дә, борыны сеңгергәч, Кәримгә таба борылып карады.

– Әйдә уйнарга. Су буена төшәбез. Анда сутлы балчык таптым мин. Балчыктан әйберләр ясарбыз, – диде Кәрим.

Исмәгыйль ашыйсы килүен дә, елаганын да, әнисенә үпкәләгәнен дә онытып:

– Әйдә! – дип, баскычтан сикереп торды.

Ике дус урамга йөгереп чыктылар.

Җиһан абыстай, улы Исмәгыйль тиз генә кайтмас, ашарга сорап йөдәтмәс дип сөенеп, яңадан үз эшенә кереште.

Йорттагы башка кешеләрнеке кебек, Әкрәм кариның да тамагы ач иде, көйсезлеккә ул Исмәгыйльдән бер дә ким түгел иде. Ләкин Җиһан аның зарлануын ишетмәгәнгә салыша иде.

Ул, эшеннән аерылмыйча гына, кызына:

– Менә шушы оекны типчеп куй әле, кызым... Бүген үк эшләп илтергә вәгъдә иткән идем, – диде.

Тагы тынлык урнашты. Җиһан белән кызы эшләрен давам иттерделәр.

* * *

Исмәгыйль белән Кәрим, су буена төшкәч, җиңнәрен, ыштан балакларын сызганып, ташу суы казыган чокырга керделәр дә, аннан йомшак сутлы балчык алырга керештеләр.

Малайларның чырайлары икесенеке бөтенләй ике төрле иде.

Алсу, симез битле, янып торган иренле Кәрим күпереп пешкән кабартмага охшаган: күзләре елтырый, итләч беләкләре терсәк турысында чокырланып, батып-батып тора иде. Ә Исмәгыйльнең йөзе ябыгып саргайган, иреннәре күгәргән, күзләре тоныкланып калган иде.

Малайлар бик тырышып балчыктан сыер, ат, сарык ясадылар, чыра кисәге белән аларга күз тиштеләр, үлән һәм чыбык кисәкләреннән аяк, койрыклар куйдылар. Балчыктан зур гына тагараклар ясап, шулар янына хайваннарны бастырдылар, – аларның да ашыйсылары килә бит!

Менә бусы эт. Ул йортны саклый. Эт янында азык белән савыт тора. Этнең дә ашыйсы килә!..

Исмәгыйль шунда кинәт уеннан туктап:

– Мин өйгә кайтам, – диде.

Кәрим аның ни өчен болай тиктомалдан кайтырга җыенуын аңламады.

– Ярый, хәзер кайтабыз. Менә эткә ипи генә ясыйм, – диде Кәрим.

“Ипи” сүзен ишеткәч, Исмәгыйль җанлана калды. Аның эче авырта, куллары калтырана башлады, күз алды караңгыланып китте.

– Ә-ә, ипи... Эткәме?.. Тизрәк яса, Кәрим!.. – диде ул.

Кәрим балчыктан күмәч ясап, иптәшенә сузды:

– Мә... эт алдына куй. Кәҗәләр ашамасын!

Балчык күмәч, чыннан да, ипигә охшаган иде. Исмәгыйльнең авыз сулары килде. Ул тиз генә ипине алды да, аны-моны уйлап тормастан, сындыргалап кабып та җибәрде.

– Ташла, юләр! Үләсең ич! Балчыкны ашыйлармыни? – диде Кәрим, гаҗәпләнеп.

Исмәгыйль, аңлап алып, балчык күмәчне тиз генә җиргә ташлады. Колак төбендә иптәшенең “үләсең ич” дигән сүзе яңгырап торды.

Малайның күз алдына ачлыктан шешенеп үлгән кешеләрнең мәетләре килде. Курку тойгысы ашыйсы килүен дә, эч авыртуын да басты.

– Беләсеңме нишлик, Исмәгыйль? – диде аннары Кәрим.

– Нишлик?

– Әйдә, безгә киттек. Абый миңа арба ясап бирде. Шундый да шома, шундый да матур. Көпчәкләре дә, тәртәләре дә бар. Менә күрерсең.

– Әйдә, алайса, киттек, – диде Исмәгыйль.

Малайлар елгада кулларын, аякларын юып, җиңнәрен, балакларын төшерделәр дә, мәзиннәргә киттеләр.

Алар мулла йорты яныннан узып баралар иде. Шул турыдан үткән чакта малайлар озын ак күлмәк, буй-буй төшкән җиңсез кәзәки, башына ак түбәтәй кигән Шәмси мулланың капка төбендә басып торуын күрделәр. Малайлар адымнарын әкренәйтә төшеп, бер-берсенә төртешеп алдылар да, үзара нидер пышылдаша-пышылдаша, эрәеп кенә муллага таба килә башладылар. Килеп җитәрәк, уң кулларын күкрәкләренә куеп, икесе берьюлы сәләм бирделәр:

– Әссәләмегаләйкем!

Шәмси мулла, малайларны күреп:

– Исмәгыйль, кил әле! – диде.

Исмәгыйль туктады. Кәрим үз юлы белән китеп барды.

– Теге казларны куып кил әле, улым! Әнә, тыкрыкка керделәр. Кара аны, суга күрмә, – диде мулла.

Исмәгыйль, ата каздан уттан курыккандай курыкса да, мулла кушканны тыңламый кала алмады. Шүрли-шүрли генә булса да казларны куарга китте. Малайның бәхетенә каршы, ата каз бүген миһырбанлырак иде, күрәсең. Дөрес, ул муенын сузып, малайны ысылдап каршы алды алуын, шулай да аңа ташланмады.

Исмәгыйль мулланың казларын өйләренә куып китергән арада, Кәрим үз өйләренә җитеп, капкаларыннан кереп тә китте. Шуннан соң инде Исмәгыйль үз өйләренә кайтып китәргә булды. Шул вакыт Әсма остабикә тәрәзәдән башын сузып:

– Кер әле, улым! – дип эндәште.

Малай килеп җиткәндә, Әсма аш ягында иркен сәке өстендә төрле төстәге җеп йомгакларын аерып утыра иде. Сәкенең түрге башына яңа гына мичтән алып берничә бөтен кайнар ипи тезеп куелган иде.

– Менә бу йомгакларны апаларыңа алып кайтырсың, – диде Әсма.

Ач малай сәкедәге тәмле ипиләрне күргәч бөтенләй онытылып ук китте. Әсманың әйткәнен ишетмәде дә. Исмәгыйль сәке янынарак килде дә:

– Кыш көне әни дә шушындый дәү ипиләр пешергән иде, – дип сөйләнде.

Остабикә ач малайның хәлен аңлаудан бик ерак иде. Шуңа күрә ул:

– Э-э... – дип кенә куйды да, яңадан йомгакларын санарга кереште.

Исмәгыйль кырыйдагы кызарып пешкән ипигә сакланып кына кулын сузды. Бармаклары кытыршы ипи катысына тигәч, түзмәде, бер кисәк сындырып алып, авызына каба башлады. Әсма моны шунда ук күреп алды:

– Кит, юньсез! Кеше әйберсенә сорамыйча кагылалармыни? Ризыкны тотарга ярамый! – дип, симез ак кулы белән Исмәгыйльгә шапылдатып сугып җибәрде.

Ипи малайны кулыннан идәнгә төшеп китте. Шул вакыт каяндыр мәче сикереп төште дә, ипине эләктереп алды. Ләкин коры ипи катысын ошатмады ахрысы, тәпие белән селкетеп, иснәп карады да, әкрен генә китеп барды.

“Нигә кеше әйберсенә кагылырга ярамый? Аннан да үләләрме икән?” – дип уйлады малай.

Әсма җеп йомгакларын төйнәп Исмәгыйльгә сузды:

– Мә, апаңа алып катып бир... Нишләргә кирәген үзе белә. Әйт: юкка әрәм итмәсен. Ишеттеңме?

Малай берни ишетмәде. Остабикә сүзен кабатлап әйткәч кенә Исмәгыйль, игътибарын алмыйча:

– Ишеттем! – дип җавап кайтарды.

Аның уенда әле һаман да сәкедә тезелеп торган тәмле ипиләр белән идәнгә төшкән теге ипи кисәге иде.

“Кыш көне әни дә шундый дәү ипиләр пешергән иде”, – дип уйлана бирде малай.

* * *

Әкрәм кари кышка ике өлкән кызын калага илтеп, сәүдәгәрләргә асрау итеп урнаштырган иде.

“Ичмасам тамаклары туяр... Шәт, бүләк-мазары да тияр үзләренә. Аннары, бәлкем, кияүгә дә чыгып куярлар. Кала бит ул – авыл түгел”, – дип уйлады ул.

Көз көне тагы калага китте. Бу юлы ул сигез яшьлек малае Исмәгыйльне алып барып, шундагы бер мәдрәсәгә урнаштырды.

“Алла боерса, ачтан үлмәс әле... Шәкертләргә самавыр куяр, идәнен себерер-җыештырыр, шуның өчен ашатырлар әле”, – дип, үзен-үзе юатты Әкрәм кари.

Шук, чая Исмәгыйльнең калага китүе Шәмси мулланың Казан мәдрәсәсеннән куылган улы Барый мәхдүмнең Бохарага укырга китүе белән бер вакытка туры килде.

* * *

... Игеннәр әйбәт кенә уңган берничә ел узды. Ачлык елны күргән хәлләр әкренләп онытыла барды.

Бервакыт көз көне авылларда: “Патша вафат”, – дигән хәбәр таралды.

Кайберәүләр моңа сөенеп:

– Манифест чыгарырлар, салымнарны бетерерләр, – диделәр.

Ләкин патшаның үлүенә кайгыручылар да булды.

– Әйбәт патша иде, мәрхүм, мосылманнарны рәнҗетми иде: мәчетен салдырырга да, намазын укырга да рөхсәт итә иде. Ә менә яңа патшаны мосылманнарга дошман дип әйтәләр.

– Патша патша инде ул. Салымын түләтә, түләмәсәң, аркаңны камчы белән каезлый. Без мужикларга патша үлгәннән кайгырасы юк, яңасы булганга да сөенәсе юк.

– Манифест ясап, кешеләрне төрмәдән чыгарырлар, крәстиәнгә алпавыт җирләрен бүлеп бирерләр.

– Бик бирәселәр ди! Тот капчыгыңны! Карга карганың күзен чукыганны кайчан күргәнең бар? Беркатлы! – дип, Тол Таҗи белән аның дуслары андый кешеләргә көлеп җавап кайтардылар.

Старшинаның боерыгы буенча җомга көнне Шәмси мулла намаздан соң халыкка яңа патша хәзрәтләренә озын гомер теләп дога кылырга кушты.

Шул ук старшина боерыгы белән беркөнне Фәйзулла староста халыкны каравыл өенә җыйдыртып, манифест укыды.

Тәхеткә яңа патша менү уңае белән туган өметләр шундук җимерелде.

– Алпавыттан җир алу – шайтаннан иман өмет итү белән бер инде ул! Алпавытларны тыңлап ыштансыз калдык инде, ә безне тагын шул сүз белән сыйлыйлар, – диде Таҗи, манифест сүзләрен ишеткәч.

Ярлы крестьяннар патшаның алпавытларга нинди карашта икәнлегенә тагын бер тапкыр ышандылар.

Бары тик мулла-мәзиннәр генә мәчетләрендә патша хәзрәтләренә озын гомер теләп дога кылдылар. Алардан күреп, байлар белән куштаннар да шуны ук эшлиләр иде.

XVII. Корбан

Сафа белән Саҗидәнең тормышлары түгәрәк түгел иде: балалары юк иде аларның. Хәзер инде тормышлары бөтен яктан да рәтләнгәч-җайлангач, аларны әнә шул кайгы гына борчый иде.

Инде барлык чарасын сынап карадылар: Әкрәм каридан яздырып алган бөтине чиратлашып муеннарына тагып йөрделәр, тәлинкәгә ясин сүзләрен яздырдылар, шуны юып, суын дога укып эчеп карадылар; бөтен әфсен-төфсенне әйттерделәр, барлык багучыларны йөреп чыктылар, әллә ничаклы садака өләштеләр. Саҗидә хәттә мари зиратына да барды, каладагы атаклы ишан хәзрәтләре янына да барып кайтты. Патый да үзе белгән барлык чараны сынап карады. Ислам динендәге бөтен ырымны кулланып бетергәч, мәҗүси аллаларга мөрәҗәгать иттеләр. Мари багучыларының барлык киңәшен эшләп карадылар, мәҗүсиләр җененнән ярдәм сорадылар. Ләкин берсенең дә файдасы тимәде. Саҗидә һаман балага узмады.

Ахырында ул үзенең бала анасы була алмаячагын аңлады, шулай да бирешергә теләмәде.

Беркөнне ул ире белән сөйләшкәндә әйтеп куйды:

– Әллә тагы бергә өйләнәсеңме? Балабыз булыр иде, ичмасам, – диде.

Сафа, хатынының бу сүзен шаяртуга санап, җавап бирмәде.

Ә беркөнне Сафа урамнан йөгереп барган бер малайга карап:

– Ходай безгә малай үстерергә язмагандыр инде, – дигәч, Саҗидә янә:

– Өйлән, җаным! Үзем яучылыйм. Ичмасам, бала үстерербез, – диде.

Сафаның ачуы килде.

– Юкны сөйләмә әле! Каян килә синең башыңа шундый тузга язмаган сүз?

– Нигә тузга язмаган булсын?.. Ике хатын әллә шәригатьтә юк эшме? Кайбер ирләр өлкән хатынын елата-елата өйләнәләр әле...

– Өйләнсеннәр!

– Мин әле сиңа үзем әйтеп торам...

Моңа каршы Сафа җавап кайтармады.

Саҗидә сүзен куәтли бирде:

– Гомергә баласыз каласың килмәсә, өйләнергә кирәк... Инде бөтен чарасын сынап карадык бит. Башка чара калмады инде. Талашмыйча тату яши торганын үзем табып бирәм. Күздә тоткан кешем бар минем... Аннары балаларыбыз да булыр. Мин аларны үз балам кебек яратырмын...

– Мин сине шаяртасың гына дип торам, ә син чынлап сөйлисең икән. Әйтмә дә, уеңа да китермә! Мин андый эшне эшләмәячәкмен, – диде Сафа.

Мәгәр Саҗидә уеннан кайтмады, җае чыккан саен шул хакта әйтә торды. Аның үз йортларында бала күрәсе килү, бала сөю, бала иркәләү теләге артканнан-арта бара иде.

Беркөнне ул өйләренә күрше хатынының ике яшьлек малаен алып керде дә, ире янына утырып, баланы әле үчтеки-үчтеки итеп сикертә, әле итәгенә яткырып тирбәтә, әле тузанга буялып беткән битләреннән чупылдатып-чупылдатып үбә башлады. Сафа да бала белән кызыксынып китте, эшен ташлап, аны үзенә дәште. Малай баштарак “чит абзый”ны өнәмичәрәк торса да, бераздан Сафага бара башлады.

– Тукта, юындырып килим әле үзен, – диде Саҗидә.

Баланы баскычка алып чыгып, битен-кулын юдыртты, чиста сөлге белән сөртеп, уйный-уйный, аны өйгә алып керде. Сафа бөтен эшен онытты. Малайны кытыклаган булып, чөеп-сикертеп, бармакларын шартлатып, бала белән әвәрә була башлады. Малай чырык-чырык көлде. Сафаның борынын тартты, йомшак сакалы эченә бармакларын тыкты. Сафа, бала белән мавыгып, озын гына буйлы шадра хатынның өйгә килеп кергәнен дә сизмәде.

– Мин тагы донъя бетереп улымны эзлим, су буена да төшеп мендем. Малайлар сездә диделәр... Пычранып беткән шул малайны ничек сөясегез килә! Тапкансыз!.. – диде хатын.

Малай әнисенә таба омтыла башлады.

– Менә бит, әнисенә бала нинди якын. Дүртәү булса да, баласы күздән югалу белән үк эзли чыккан. Унау булса да, берсен дә кешегә бирмәс иде! – диде Саҗидә.

– Әйтмә дә инде, Саҗидә! Барысы да якын. Барысы да йөрәктән өзелеп төшкән шул... Мәшәкатьләре күп булса да – вакытында ашамыйсың, вакытында йокламыйсың – барыбер жәл бала, – дип, күрше хатыны баласын кулына алды һәм ишек төбенә җиткәч: – Менә сезнең бала-чагагыз юк, тыныч-рәхәт шул, – диде.

Сафа нидер әйтмәкче иде дә, Саҗидә тагын теге сүзне башлар дип, әйтми калды. Ә Саҗидә баланы өйгә шул сүзне яңадан кузгатыр өчен дип алып кергән булган икән.

– Менә нинди бит донъя! Берәүләргә ходай артыгы белән бирә, берәүләрдән берне дә кызгана... Бик сөйкемле бала. Көнләшми түзмәссең, – диде Саҗидә.

Ире эндәшмәгәч:

– Каян килгән сиңа шулхәтле кирелек? Өйләнүнең ни авырлыгы бар инде сиңа, я? – диде хатын.

– Син, Саҗидә, бөтен өйнең асты өскә килсен дисең ахры. Тыныч кына тора алмыйсың! – диде Сафа, ниһәят.

– Бер дә алай булмас! Мин сиңа бик сабыр, күндәм кызны яучылыйм. Йортка бернинди талаш китермәячәк.

– Алай булмый ул. Яшь хатын ул гел яшь хатын булып калачак инде.

– Юк. Мин сиңа шундыйны табам...

– Ниндине табасың? Я, әйт!

Саҗидә үзенең җиңүен сизеп:

– Әйтимме? – диде.

– Әйт!

– Сәлим кызы Хәтирәне.

* * *

“Керпе” кушаматлы Сәлим ачлык елны исән калган бик аз ярлыларның берсе иде. Ул бөтен тирә-юньдә иң яхшы такта яручылардан санала. Һәр елны көз җиткәч, Сәлим озын пычкысын аркасына аса да, авылдан читкә чыгып китә. Кышкы бураннарда, көзге әшәке яңгырда да, язгы пычракта да ул аркасындагы пычкысының шыңлавын тыңлап, җайга гына атлый-атлый авылдан авылга йөреп кешеләргә такта яра. Якын-тирәдә эш булмаса, Сәлим такта яру заводына барып яллана. Һәр елның сигез-тугыз аен ул читтә йөреп үткәрә иде.

Сәлимнең кечкенә генә өе тирәсендә абзар-кура да, читән дә юк. Хәттә аның чәчкән җире дә юк. Ул ел саен җәй көне авылына кайтып, кыйшаеп беткән өендә берничә ай ял итә, йокы туйдыра.

Ачлык елны Сәлим җәй көне үк авылдан чыгып китте. Такта яру заводына эшкә ялланып, җәен-кышын шунда эшләде. Ачлык үтеп, авыл халкы бераз хәлләнә башлагач, Сәлим яңадан авылдан авылга йөри торган булып китте. Хәзер ул менә тагы җәйгә Мәүлә Колыга кайткан иде.

Базык буйлы, киң җилкәле бу ир күндәм, юаш бер кеше булса да, башкалар белән дуслашырга яратмый иде. Кешеләр аның белән бик аз сөйләшәләр, шуңа күрә ул үзе дә бик сирәк сәләм алыша иде. Әнә шулай кеше яратмый, кешеләрдән читләшә торган гадәте өчен аңа “Керпе” дигән кушамат биргәннәр иде.

Сәлимнең хатыны исән чакта балалары әниләре белән авылда кала торган иде. Хатыны үлгәннән соң инде Сәлим аларны үзе белән ияртеп йөри башлады. Бертуктаусыз авылдан авылга, заводтан заводка күчеп йөрүнең балаларына да тәэсире булмый калмады. Мәүлә Колы яшьләре белән алар арасында ниндидер бер киртә хасил булган кебек иде. Авылда аларның якын дуслары юк. Җәй көне Керпенең балалары еш кына авылның таза хәлле кешеләренә ялланып урак уралар, печән чабалар иде. Авыл гадәтләреннән бизгәч, алар бик күп нәрсәләрдән читләшәләр иде. Аларны якты йөз белән каршы ала торган бердәнбер йорт Миңлебай Сафасы йорты гына иде. Яхшы күңеле, акыллы Саҗидә аларның хәлләрен аңлап, үзләренә ияләштерде. Сәлимнең өлкән улы, әтисе шикелле үк көчле, таза Вәли дә озакламый атасының кушаматын алып Керпе Вәли дип атап йөртелә башлады.

Сәлим биек кузлага салган юан бүрәнә өстендә канатларын җәйгән бөркет шикелле җилпенеп-җилпенеп салмак кына пычкы йөрткәндә, Вәли астан әтисенә булыша. Сәлим авырыбрак китсә, аның урынына өскә улы менеп, абыйсына булышырга Хәтирә килә. Күбрәк вакыт кыз әтисе белән абыйсына аш пешерә, керләрен уа, ямый, яки берәр җиргә көнлекче булып эшкә яллана иде.

Кай ягы беләндер Хәтирә Ирдәүкә Саҗидәгә дә охшаган иде. Сөйкемле, чая, аның шикелле үк кыю иде ул. Шуның өстенә, Саҗидәгә аның тырыш, сабыр булуы да ошый иде. Гел ирләр арасында үскәнгә, Хәтирәгә яшьтәш кызларында очрый торган вакчыллык, көнчелек кебек сыйфатлар хас түгел иде. Тормышның бик күп ачысын-төчесен күргәнгә, Хәтирә булганы белән канәгать була белә, авырлыкларга түзә белә иде. Ирен Хәтирәгә өйләндереп, Саҗидә үзенә яхшы дус табасына ышана, йортына көндәш түгел, киңәшче китерәсен яхшы белә иде.

* * *

Җәйнең кояшлы, эссе бер көне. Талгын гына искән йомшак җил авыл башыннан чәчәк атып утырган үләннәрнең тәмле, баллы исен алып килә.

Сафа белән ныгытып сөйләшкәннән соң Саҗидә икенче көнне иртүк Сәлимнәргә китте.

Сәлим зур гына таш өстендә пычкы кайрап утыра иде. Пычкының тар очын ике тез арасына кыстырып, киң ягын култык астыннан уздырып җибәргән дә, өч кырлы игәү белән пычкының тешләрен кайрый иде.

Кереп килгән Саҗидәнең күләгәсе Сәлимнең аягы янына төшкәч, Керпе күз кырые белән генә аңа карап алды да, яңадан эшенә кереште.

– Нишләп утырасың, Сәлим абзый?

– Менә, корыч кимереп утырам әле.

Саҗидә шундагы икенче бер ташка утырды. Сәлим пычкыдан башын күтәрмәде. Саҗидә аның эшләгәнен озак кына сүзсез карап утырды да:

– Ник дәшмисең? Ичмасам, ни йомыш белән йөргәнемне сорар иде. Пычкысына багынган да каткан, – диде.

– Катмыйча... – диде Сәлим, башын калкытып. – Атым да, сыерым да, сукам да бит ул минем... Карап тормасаң, хәзер бозыла, тутыга башлый... Йомышың булса, әйтерсең, булмаса, бераз утырырсың да китәрсең.

– Мин бер зур эш белән килдем әле.

– Нинди эш белән?

– Яучы булып...

Сәлим учына төкерде дә, игәүне әйләндереп, яңадан пычкысын кайрарга кереште.

– Шуннан башка эшең юктыр шул.. Рәхмәт инде, Саҗидә. Мин өйләнергә җыенмыйм әле.

– Юк, Сәлим абзый, мин синең яныңа килмәдем... Хәтирә янына килдем.

– Хәтирә янына?.. Алай булгач, нигә аны миңа әйтеп торасың? Бар, үзенә әйт.

Саҗидә Керпедән андый сүз көтмәгән иде.

– Хәтирә үзе риза булса, син каршы килмәссеңме соң?

– Нишләп каршы килим ди мин?

– Кемгә яучыласам дамы?

– Әйттем ич инде!

Саҗидә таш өстеннән торып өйгә таба китте.

Карындыклы тәрәзәләр аша өй эченә сыек кына яктылык саркып керә. Җир идән чиста итеп себерелгән. Бөтен өй эчен диярлек биләп алган сәке кырыенда Хәтирә кул эше эшләп утыра. Аргы почмакта Вәли йоклап ята иде.

– Ни хәлләрегез бар? – дип, яңгыратып исәнләште Саҗидә.

– Тавыш та соң үзеңдә, Саҗидә апа! Йокымнан уяттың... Шундый матур төш күреп ята идем! – дип сөйләнде Вәли.

– Шулай кирәк сиңа... Көпә-көндез йоклап ятмассың.

– Эш булганда эшлибез, булмаганда йоклыйбыз, – диде Вәли һәм икенче ягына борылып ятып, тагы гырлый башлады.

Хәтирә белән вак-төякне сөйләшеп алганнан соң, Саҗидә туп-туры төп эшенә кереште.

– Беләсеңме, Хәтирә, мин сиңа яучы булып килдем бит әле, – диде ул.

– Чынмы?.. Кемнән?

– Ә үзең кемнән дип уйлыйсың соң?

Хәтирә үзе белән кызыксынырдай егетләрнең исемнәрен берәм-берәм әйтеп чыкты. Ләкин Саҗидә ул атаган саен:

– Юк, юк, ул түгел, – дип кенә әйтә торды.

– Алайсам белмим инде, Саҗидә апа. Үзең әйт, – диде Хәтирә.

– Мин яучылаган кешегә барырсыңмы соң?

– Син миңа начарлык теләмисеңдер ич...

– Сафага барасыңмы?

– Сафага? Сиңа көндәш булыпмы?

– Әйе!

– Кит әле, Саҗидә апа! Сөйләмә булмаганны!

Саҗидә, кызның аптырашта калуын күреп, ни сәбәптән ирен өйләндерергә теләвен һәм ни өчен Хәтирәне сайлаганлыгын сөйләп китте.

– Маебызга чыдый алмаганга түгел, Хәтирә. Бала кирәк безгә. Син безгә матур-матур балалар табып бирер идең.

Хәтирә шаркылдап көлеп җибәрде:

– Әгәр мин дә тапмый торган булсам?

– Табарсың!.. Икәүләп булышырбыз, – дигәч, икесе дә көлешә башладылар.

* * *

Бөтен авыл шау-гөр килеп җыенга әзерләнгән көннәрдә Керпе Сәлим йортында кечкенә генә туй ясадылар. Никах укылган кичне үк Хәтирә Сафа йортына күчеп килде.

Миңлебай Сафасы, бөтен авылның исен китәреп, ике хатын белән тора башлады. Алар йортында гадәттә күп хатынлы кешеләр йортында була торган талаш, кычкырыш, гауга дигән нәрсә беркайчан да булмады.

Саҗидәнең ни сәбәптән йортына көндәш кертергә риза булуын һәм ни өчен кеше арасында танылмаган Хәтирәне сайлавын беркем аңлый алмады.

Бу турыда бик озак сүз куерттылар, өчесенең дә бик озак гайбәтен саттылар.

Берәүләр Саҗидәне кызганды, икенчеләре Сафаны.

– Ирдәүкәгә өйләнеп уңды бу Сафа!

– Аның эш яхшы хәзер... берьюлы ике бияне җигә!

– Юньлерәк кыз таба алмады микәнни?

– Ул Керпе кызының нәрсәсенә кызыккандыр? – дип, аларның икесеннән ачыктан-ачык көлеп сөйләүчеләр дә байтак булды.

Патый бу туйга үзенең бернинди катнашы юклыгын күрсәтергә тырышты һәм очраган бер җирдә:

– Өйләнергә ниятләвен үземә әйткән булса, мин аңа бер дигән кыз димләгән булыр идем, – дип сөйләнде.

Ике ага-эненең арасы тагы да суына төште.

Вафа белән Патый Сафа белән Саҗидәне элеккедән дә битәр яратмый башладылар.

– Һәммәсенә дә шул Ирдәүкә генә гаепле. Миңлебай карт нәселен гел әнә шул хур итә, – диделәр. Саҗидә каенанасы белән Вафаның мондый сүзләрен ишетмәскә тырышты. Йөз яшьлек Зөһрә карчыкны ул һаман да әйбәтләп карый, шул эше белән Миңлебай картка хөрмәт саклый иде.

Хәтирәне үзенә көндәш итеп сайлап ялгышмады ул. Сабыр холыклы, тырыш Хәтирә Саҗидәнең яхшылыгын онытмады, юаш тәбигатьле Сафаны да яратып китте. Алар өчәү дус-тату яши башладылар.

Җыен атнасы узды. Эш өсте дә җитте. Сафа, Саҗидә, Хәтирә өчәүләп басудагы эшләрен бик тиз эшләп бетерделәр. Көз җиткәч, Керпеләр авылдан эшкә чыгып киттеләр. Хәтирә Сафа йортында тулы хокуклы гаилә кешесе булып торып калды.

Кыш урталарында ул үзенең йөккә узганлыгын белде. Сафа белән Саҗидә тансык баланы каршы алырга әзерләнә башладылар.